آیا توبه از هر گناهی و از هر شخصی در هر زمانی پذیرفته می شود؟

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان«توبه» مخصوص گناه یا افراد خاصی نیست و محدودیت زمانی ندارد. آیات قرآن بر شمول توبه برای همه گناهان و در هر زمان دلالت دارد; مثلاً: در آیه 53 سوره زمر می خوانیم: «…خداوند همه گناهان را می آمرزد، زیرا بسیار آمرزنده و مهربان است».

«مَا بَغْفُرُ» صیغه ای است که دلالت بر استمرار دارد. تنها استثناء – طبق سوره غافر آیه 85 – در پذیرش توبه زمانی است که انسان در آستانه برزخ باشد یا عذاب الهی فرا رسیده باشد.

پاسخ تفصیلی:
در پايگاه اطلاع رساني حضرت آيت الله العظمي مكارم آمده است: «توبه» مخصوص گناه و معصيت خاصي نيست و شامل اشخاص و اشخاص خاص نمي شود و زمان محدود و سن معين ندارد. سال و عصر و زمان در آن ذکر شده است. بنابراین توبه برای همه گناهان است و برای همه افراد در هر زمان و مکان است، چنانکه در صورت یکسان بودن شرایط مورد قبول خداوند قرار می گیرد.

تنها استثنایی که در پذیرش توبه وجود دارد و در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده این است که اگر انسان در آستانه برزخ به سمت توبه برود و مقدمات گذر از دنیا برای او فراهم شده باشد یا عذاب الهی. می آید (مانند توبه فرعون که عذاب الهی فرا رسید و در امواج نیل غرق می شد) پذیرفته نمی شود و در آن زمان درهای توبه بسته می شود زیرا اگر در آن زمان توبه کند توبه اوست. فوری است، داوطلبانه و کامل نیست. با کمال میل؛ قرآن می فرماید:

«وَ لَیْسَمُ الْذَنْصِینَ لَهُمْ أَنْ یُمْتُهُمْ وَ عَذَابَهُمْ عَذَابَهُمْ عَذَابَهُمْ». (توبه کساني که کار بدي انجام مي دهند و چون مرگ يکي از آنها فرا مي رسد، مي گويد: فعلاً توبه کردم، قبول نيست و توبه کساني که در حال کفر از دنيا مي روند (و در عالم برزخ توبه مي کنند) قبول نيست. اینها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان مهیا شده است!)

در داستان فرعون می خوانیم: هنگامی که فرعون و لشکریانش از راه خشکی وارد دریا شدند و ناگهان آب فرو ریخت و فرعون در حال غرق شدن بود، گفت: بر خدا توکل می کنم مگر توکل کنندگان بر بنی اسرائیل و من. آیا مسلمان هستم»؛ (من معتقد بودم که خدایی نیست جز آن که بنی اسرائیل به او ایمان آوردند و من از مسلمانانم!).

ولى فوراً جواب شنيد: «الاعين و قدّ قبل نافرمانى كردند و تو از مفسدان بودى». (الان ایمان داری؟! در حالی که قبلاً قیام کردی و از مفسدان بودی، اکنون توبه ات پذیرفته نیست)!

در مورد برخی از قواعد گذشته نیز می خوانیم: «فَلَمَا رَعَوْ بَعَصَناً کَلواً امانا بالله وحده و کافرنا بیما کونا به مشرکین»; (چون عذاب سخت ما را دیدند، گفتند: ما به خدای یگانه ایمان آوردیم و به خدایی که همتای او می شمردیم کافر شدیم!

قرآن در پاسخ آنها می فرماید: «اما ایمانشان سودی به آنها نداد، زیرا سنت خدا را دیدند که در عبادتشان و زیان کافران باطل شده است». (اما چون عذاب ما را دیدند ایمانشان سودی برایشان نداشت، این سنت خداست که همواره در بین بندگانش اجرا می شد و در آنجا کافران زیانکار شدند).

و به همین دلیل در مورد حدود اسلامی، وقتی گناهکار پس از گرفتار شدن و گرفتار شدن در چنگال عدل و کیفر توبه کند، توبه او پذیرفته نمی شود; زیرا این گونه توبه ها معمولاً فوری بوده و به هیچ وجه متضمن تغییر موقعیت مجرم نیست.

بنابراین تنها در یک مورد توبه پذیرفته نمی شود و آن زمانی است که موضوع از اختیاری بودن فراتر رفته و حالت فوری و اجباری به خود می گیرد.

برخی پنداشته اند که در سه مورد دیگر توبه پذیرفته نیست:

اولاً در مورد شرک و بت پرستی، زیرا قرآن کریم می فرماید: «اللَّهُ لَا یَغْفُرُ اللَّهُ الْمُشْرِکُونَ وَأَغْفَرُوا الَّذِینَ یَغْفَرُوا مَنْ یَحْسَهُ». (خداوند شرک را نمی بخشد و برای هر کس که بخواهد و شایسته بداند کمتر از آن می بخشد!)

اما این گفته صحیح نیست; زیرا در این آیه نه از توبه، بلکه در مورد «غفار بدون توبه» است، قطعاً همه کسانی که در آغاز اسلام از شرک توبه کردند و مسلمان شدند، توبه آنها پذیرفته شد و همچنین تمام مشرکانی که امروز توبه می کنند. به اسلام گروید، به گفته همه علمای اسلام، توبه آنها پذیرفته شده است، اما اگر مشرک توبه نکند و با حالت شرک از دنیا برود مشمول آمرزش و عفو خداوند نمی شود، در حالی که اگر مشرک را ترک کند. دنیا با ایمان و توحید مرتکب گناه شده است. ممکن است مشمول عفو الهی شود و این همان معنای آیه فوق است.

خلاصه اینکه بخشش خداوند شامل مشرکان نمی شود، بلکه مؤمنان را شامل می شود، اما توبه همه گناهان را می بخشد، حتی شرک را.

ثانیاً و ثالثاً باید اندکی بعد از گناه، نه دور، توبه کرد و برای گناهانی که از روی جهل انجام می شود، نه از روی لجاجت، زیرا هر دو مورد در آیه 17 آمده است، در سوره نساء آمده است: توبه کسانی است که از روی نادانی مرتکب بدی می شوند، سپس توبه می کنند و خداوند به سوی آنان توبه می کند». عاقلانه و عاقلانه»؛ (توبه فقط برای کسانی است که از روی نادانی کار بدی می کنند و سپس زود توبه می کنند، خداوند توبه چنین افرادی را می پذیرد و خداوند دانا و حکیم است).

اما شایان ذکر است که بسیاری از مفسران این آیه را به توبه کامل تفسیر کرده اند، زیرا مسلم است که اگر مردم از روی لجاجت و لجاجت مرتکب گناه شوند، از لجاجت و غرور پایین می آیند و به درگاه خداوند متوسل می شوند، توبه آنها پذیرفته می شود. و در تاریخ اسلام نمونه های فراوانی از این قبیل افراد وجود دارد که در صف دشمنان لجاجت و لجاجت کردند و سپس برگشتند و با هم دوست صمیمی شدند.

همچنین مسلم است که اگر انسان سالها گناه کند و سپس توبه کند و واقعاً توبه کند و اصلاح کند، توبه او پذیرفته می شود.

در حدیث معروفی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می خوانیم که فرمود: «کسی که یک سال قبل از مرگش توبه کند خداوند توبه او را می پذیرد». توبه او را پذیرفت، سپس افزود که یک ماه زیاد است، هر کس یک روز جمعه (یک هفته) قبل از مرگش توبه کند، توبه او مورد قبول خداوند است، افزود: یک روز جمعه زیاد است، هر کس یک روز قبل از مرگش توبه کند. مرگ خدا توبه اش را می پذیرد، باز هم گفت یک روز زیاد است! هر که یک ساعت قبل از مرگش توبه کند خداوند توبه او را می پذیرد، سپس اضافه کرد که یک ساعت زیاد است! هر كه پيش از آنكه جانش به گلو برسد (در آخرين لحظه عمر و در اختيارش) توبه كند، خداوند توبه او را مي پذيرد!» (6)

البته منظور این است که توبه با تمام شرایطش انجام شود; مثلاً اگر حقوق مفقودین بلافاصله به افراد مورد اعتماد توصیه شود که حق خود را ادا کنند و سپس توبه کنند.

آیات بسیاری از قرآن دلیل بر عمومیت توبه و شمول آن نسبت به همه گناهان است; از جمله:

1- در آیه 53 سوره زمر می خوانیم: «قُلْ أَیْ أَعْبُدُونَ الْفَسَارِینَ لَمَا تَرْحَمُ اللَّهِ إِنَّهُ الَّذِینَ آمَفُرُ الْذَنُوبَةِ». الغفور الرحیم»؛ (قل اى بندگان من كه بر خود ضایع و ستم كردید! از رحمت خدا ناامید نشوید كه خداوند همه گناهان را مى آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است).

2- در آیه 39 سوره مائده می خوانیم: «پس هر که بعد از ظلم توبه کند و اصلاح کند، خداوند به سوی او توبه کند، همانا خداوند آمرزنده و مهربان است». (ولى کسى که بعد از ستم توبه کند و اصلاح کند خداوند توبه او را مى پذيرد، خداوند آمرزنده و مهربان است).

درست است که این آیه بعد از حد دزد آمده است، اما معنای عام و وسیعی دارد که شامل همه گناهان می شود.

3- در آیه 54 سوره انعام آمده است: «هُوَ الَّذِی فِی الْجَهِلَةِ ثُمَّ تُوَّبُونَ وَاَصَحِّرُ فَهُوَهُ غَفُورٌ الرَّحِیمَ»; (هر کس از شما از روی نادانی، کار بدی انجام دهد، سپس توبه کند و آن را اصلاح کند، مورد رحمت خداوند قرار می گیرد، زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است).

در این آیه به هر عمل بدی که همه گناهان را در بر می گیرد اشاره شده است که قابل توبه و بازگشت است.

4- در آیه 135 سوره آل عمران می فرماید: «وَ الذین فَسَقُوا وَ الذین ظَلَّمُونَ فَیْدُرُوا اللَّهِ وَاسْتَغْفُرُوا لَهُمْ أَغْفَرُوا لَهُمْ وَ الَّذِینَ آمَغْفُرُوا الذُّنُوبِ». خداوند و آنان در برابر ما قيام نكردند، پس كردند و دانستند».

در اینجا نیز با عنایت به اینکه ظلم و ستم شامل هر نوع گناه می شود، زیرا برخی از گناهان ظلم به دیگران و برخی ظلم به خود است و در این آیه برای همه آنها وعده قبول توبه داده شده است. عمومیت توبه برای همه گناهان ثابت می شود.

5- در آیه ای دیگر (آیه 31 سوره نور) همه مؤمنان را خطاب قرار می دهد و می فرماید: «وَتُوبُوا بِاللَّهِ همگی ای مؤمنان، باشد که رستگار شوید». (ای مؤمنان همگی به سوی خدا بازگردید تا رستگار شوید). كلمه به معناى آن است كه هر گنهكارى به توبه دعوت مى شود و اگر توبه شمول و عمومى نباشد، چنين دعوتى صحيح نيست.

شایان ذکر است که در آیات فوق در مواردی به مسئله اسراف و در مواردی ظلم و در مواردی بدی ها تکیه کرده اند و وعده بخشش همه این عناوین به صورت گسترده داده شده است. در صورت توبه؛ پس هر کار بد و هر ظلم و هر اسراف انسان اگر اقرار کند و توبه کند خداوند توبه او را می پذیرد.

در این زمینه روایات زیادی در کتب شیعه و سنی وارد شده است که درهای توبه تا آخرین لحظات زندگی باز است تا زمانی که انسان مرگ را به چشم خود نبیند.