اندیشه فرید و تربیت شیعیان برای قیام موعود/ آیا جمهوری اسلامی شرایط ظهور را فراهم می کند؟

به نقل از خبرگزاری اخبار آنلاین، سید احمد فردید وی متفکر معاصر ایرانی با نام اولیه سیداحمد محینی یزدی (25 مرداد 1375-1289) بود. پس از بازگشت به ایران برای تدریس در دانشگاه تهران دعوت شد و به دلیل نداشتن مدرک دکترا نتوانست به مقام استادی برسد. بلکه پرونده وی با وساطت احسان نراقی در هیئت امنای دانشگاه مطرح شد و وی به درجه معلمی محدود شد، البته پس از انتصاب فضل الله رضا به عنوان رئیس دانشگاه تهران و سید حسین نصر به عنوان سرپرست دانشكده ادبيات و علوم انساني، مدرك دكترايش تاييد و به درجه استادي نائل شد. در دهه 50 معمولاً سلسله جلسات فلسفی با محوریت فردید و با حضور نویسندگانی چون ابوالحسن جلیلی، داریوش شایگان، حمید عنایت، داریوش عشوری و رضا داوری در منزل امیرحسین جهانبگلو برگزار می شد. “فریدیه” به شهرت رسیده بود. گرایش ضد مارکسیستی در این جلسات به دلیل تأثیری که افکار چپ و فعالیت های فلسفی حزب توده بر جامعه آن زمان داشت کاملاً آشکار بود. فردید همچنین یکی از طرفین درگیری معروف هایدگر و پوپری در ایران پس از انقلاب بود. در محتوایی که در زیر در نظر خواهید گرفت، دکتر حسن محدثی گیلوایی استاد دانشگاه از دیدگاه فردید و اینکه تا چه اندازه تحت تأثیر هایدگر برای تدوین نظریه امام زمان و آرای هزاره ایشان در مرحوم فردید است، می پردازد. آیا سهم ایشان در ایجاد انتظار امام زمان (عج) بیش از دیگران است؟

***

برخی از دوره های مختلف اندیشه احمد فردید صحبت کرده اند. محور بحث من در این مقاله آرای متأخر فردید است که پس از انقلاب 1357 مطرح شد. همان فردی که در مورد تحولات خود گفت:

“روش زندگی و تحصیل من نیز با مرحوم آل احمد متفاوت است. فرصتی برای توضیح تاریخچه طرح غرب زدگی و اینکه غربزدگی در آن روز برای من چه بوده است، وجود ندارد؛ اما از آن روز به این سو مشغول به کار هستم.” راه”. من ادعا نمی کنم از زمانی که به غرب زدگی اشاره کردم، انقلاب کاملی برای من اتفاق افتاده است، اما انقلابی به ذهن شما رسید، دوباره شروع کردم به خواندن همه چیز؛ خلوت داشتم” (فردید، 1395: 26 غرب و غربت).

فردید متخر از امام زمان و رستگاری انسان در آخرالزمان می گوید و عبارات و افکار شیعی را ارائه می کند و حتی آیات قرآن را به شیوه شیعه تفسیر می کند و ضمن اشاره به آخرالزمان فراتاریخی قرآن که از نشانه های معاد می گوید (آیه 18 سوره محمد)، از آخرالزمان مورخ مورد بحث می گوید:

«باور من این است که بشر امروز در این بحران است [استکبار]تب دارد و در حال حاضر هذیان دارد و این بیمار تب دارد که [با این احوال] عرق نمی کند و تسکین نمی یابد. [ان‌شاء‌الله] او از این زندگی غرب زده کنونی می میرد و با ظهور مهدی موعود (عج) دوباره به حیات انسانی واقعی زنده می شود. امروز در دنیا تلاش هایی می شود و کسانی هستند – غالباً با نیت شیطانی – که قصد دارند به این بیمار دارو بدهند تا او را تسکین دهد. اما حتی این مسکن ها هم اثری جز آماده شدن زودتر انقلاب جهانی ندارند. به قول بنده هر تلاش و عملی هر قدر هم که بد باشد; نمی تواند ظهور را به تاخیر بیندازد. اگرچه نمی توان گفت که مهدی موعود (عج) چه زمانی ظهور می کند. اما باید پذیرفت که نشانه ها و شرایط آخرالزمان بسیار است. جمع کلمه «شراط» «عشرت» است که در کلام خدا نیز آمده است» (همان: 20).

به این ترتیب مرحوم فردید به عنوان ایدئولوگ اسلام گرایی ظاهر می شود، زیرا بین ولایت و ولایت پیوند برقرار می کند و بر اساس تفسیر شیعی، بین دین و سیاست وحدت می بیند:

«زمان حافظ چنان بود که نمی شد «ولایت» را با ظاهرش که «ولایت» است جمع کرد. والابت به معنای نزدیکی و دوستی است و ولایت به معنای “سیاست” – “politeia” است. […] است معنای ولایت [نیز] با پلیس “پلیس”. […] من اقتباس می کنم افلاطون کتابی به نام Plyteia دارد. من سال ها از آن به «کتاب الولایه» یا «ولایت نامه» تعبیر کرده ام. [ولایت] همچنین به معنای «نزدیک» است که بعداً معانی آن را خواهم آورد و به یونانی تطبیق می دهم; همچنین به معنای “رشد” است.. یعنی یکی استان است و پلیس P یک استان و «فیلیا» فیلیا است […] – دوستی […]. به هر حال زمان گذشته [در دوره حافظ] هوالات طوری بود که نمی توانستند سیاست و دین را با هم جمع کنند. وقتش نیست [که] باید سیاست، دین، ولایت و ولایت با هم جمع شود. ولایت، حکم ولایت; و ولایت حکم ظاهر شکم را می یابد» (همان: 31-30).

فردید، اسلام شناس معتقد است: «وظیفه منتظر ظهور مهدی موعود (عج) است؛ اما این انتظار شرایطی دارد. انتظار باید یک انتظار مقدماتی باشدهمراه با تفکر، به معنایی که خواهم گفت. اندیشه ای که پس فردا را برای ظهور مهدی موعود (عج)، مهدی منتظر آماده می کند. همانطور که انقلاب اسلامی با این [نیت] شروع شد» (همان: 25).

فردید از انقلاب 57 به فرا رسیدن زمان واقعی ظهور «مهدی موعود» تعبیر می کند. بنابراین، تفسیر فریدی از ظهور منجی پیوندی درونی و نظری با «در انتظار دین اعتراض» علی شریعتی برقرار می کند. احمد فردید از این هم فراتر می رود و تکبیرهای انقلابیون را نشانه آن «زمان اصیل» می داند:

«من معتقدم این تکبیرهایی که گفته شد در همین است [حال] الله اکبر، وقت غروب، نیرنگ شب و روز است [دیروز و امروز] او در آن هنگام، اولین روز طلوع حضرت آدم را ترک کرد و فردای آن روز ظهور مهدی موعود (عج) بر مردم این دیار و دیار آمد. به موقع پیش ما آمد. گویا نیروهای شیطانی در مقابل این زمان نیز در جهان قوی هستند» (همان: 25).

به این ترتیب، اندیشه هایدگر درباره «تدبیر آمادگی برای حضور یا غیاب خداوند» به «انتظار مقدماتی همراه با تفکر» یا «تفکر آمادگی برای ظهور مهدی موعود» از زبان مرحوم فردید تبدیل شد. ما نمی‌توانیم ایدئولوژی اسلام‌گرایی در ایران را درست و دقیق بفهمیم، مگر اینکه بفهمیم اسلام‌گرایی در ایران معاصر ایدئولوگ‌های زیادی داشته است و نمی‌توانیم و نباید فقط به شریعتی به‌عنوان ایدئولوگ اسلام‌گرایی بپردازیم. احمد فردید، یکی از ایدئولوگ‌های متأخر اسلام‌گرایی شیعی، تفسیر خود از تاریخ تشیع را چنین بیان می‌کند:

«الان نمی‌خواهم روی موضوع غصب پافشاری کنم، اتفاقاً [زمان،] ولایت و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام و سپس ائمه طاهرین [و حاکمیت تام و تمام اسلام] نبوده است ائمه هدی هم جنگیده اند که ولایت ولایت باطن است و هرگز تسلیم نشدند که بگویند ولایت با شماست و ما فقط به ولایت و قرب شرایع راضی هستیم. اما در تصوف اسلام [خواه] مولانا باش [خواه] خواجه، امروز می توانی این شبانی را انجام دهی [به آنها] انجام داد [که چرا به سیاست و جهاد اصغر توجه نشده است](همان: 31-32).

به گفته مرحوم فرید، آیت الله خمینی مظهر امروزی دین، سیاست و ولایت است. چیزی که به گفته وی در زمان حضور امامان شیعه امکان پذیر نبود. چون انتقال تاریخی به مردم آن دوران نرسیده بود“وضعیت عالی تاریخی [در انقلاب اسلامی] به موقع به ما رسید که باید سیاست و دین و ولایات را در کنار هم قرار داد و مظهر این ولایت و ولایت، امامان امت امروزی ما هستند.

216216