حکومت هخامنشیان و ساسانیان; مغزها از کدام فرار کردند و به کدام پناه بردند؟ / هنر یونانی و رومی در تخت جمشید و مهاجرت مذهبی در ساسانیان

گروه اندیشه: می توان گفت نحوه حکومت در دودمان هخامنشی و ساسانی همواره مورد بررسی جدی جامعه شناسان و مورخان بوده است. از کتیبه های سنگی و لوح های گلی می توان به میزان رضایت مردم و اندیشمندان در این دو دوره پی برد. به نقل از خبرگزاری اخبار آنلاینفصلنامه شماره 26 میدان فرهنگ دو مصاحبه با خانم دکتر مهسا ویسی باستان شناس و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و آقای دکتر سید ابراهیم راگانی او درباره فرهنگ مهاجرت در امپراتوری های هخامنشی و ساسانی کار کرده است. مصاحبه کننده آقای محمد نجاری در گفت و گو با مهسا ویسی تاکید می کند که «معماری و ساخت و سازهای دوره هخامنشی به ویژه لوح جمشید و کنده کاری های این مکان باشکوه، تلفیقی از هنر یونانی و رومی است. سوال اینجاست که آیا جامعه ایران در زمان هخامنشیان دارای فرهنگ مهاجرت بوده یا فرهنگ مهاجرت در این دوران با جنگ و پیامدهای پس از پیروزی همسو است یا نجاری در گفت و گو با زاگانی سوالات خود را پیرامون «دلایل شکل گیری فرهنگ مهاجرت در ایران دوره ساسانی، مشکلات معیشتی، مسائل سیاسی-مذهبی» تنظیم کرده است.

***

فرهنگ مهاجرت در امپراتوری هخامنشی

خانم دکتر ویسی می توانیم بپرسیم آیا در دوره هخامنشیان فرهنگ مهاجرت در ایران وجود داشته است؟

در دوره هخامنشی با طیف وسیعی از حکومت ها مواجه هستیم که عموماً یک کشور را در بر می گیرد، اما از اقوام مختلف تشکیل شده است. اگر مهاجرت را به معنای مهاجرت از کشوری به کشور دیگر در نظر بگیریم، چنین نبوده است. یعنی شخصی از خارج از مرزهای امپراتوری وارد داخل شود یا برعکس. اما در این محدوده تغییراتی رخ داده است. و از آنجایی که هویت قومی مردم متنوع است، به یک معنا می توان از فرهنگ مهاجرت در این دوره صحبت کرد.

مهاجرت در میان کدام مردم و در کدام طبقات و گروه های انسانی و در کدام حوزه های تخصصی رایج بوده است؟

جابجایی ها در این دوره عموماً در زمینه صنعتگران بوده است. صنعتگران با تخصص های گوناگون از استان های مختلف برای همکاری در ساخت و سازهای سلطنتی آورده می شدند. در مورد نوع دیگری از مهاجرت نیز می توان صحبت کرد و آن مهاجرت ساتراپ ها یا مقامات سلطنتی از استان پارس به استان های دیگر برای تصدی مناصب دولتی بود که اغلب خانواده های خود را با خود می بردند.

چه ویژگی هایی را می توان برای این مهاجران برشمرد؟

این مهاجران اکثراً افرادی بودند که در زمینه هنر بومی و معماری سرزمین خود مهارت داشتند و برای انجام این کارها کوچ می کردند یا در کارگاه های سلطنتی آموزش می دیدند یا افرادی از طبقه خاصی که به عنوان مقامات دولتی برای اجرا به استان های دیگر می رفتند. پست های دولتی آنجا زندگی می کردند.

مهم ترین دلیل این مهاجرت ها در دوره هخامنشیان چه بوده است؟

اجرای دستورات شاه، نقل و انتقالات داخلی گسترده ای که صورت می گرفت غالباً خاص نبود، اما به دستور شاه افراد متخصص از استان های دیگر برای همکاری در ساخت و ساز به پارس آمدند و از پارس به استان های دیگر رفتند تا پست های اداری را انجام دهند. .

آیا در اسناد و کتیبه ها و سنگ نبشته ها می توان شواهدی یافت که بتوان با استفاده از آنها نکات خاصی را در مورد مهاجرت در دوره هخامنشیان تعریف کرد یا به آنها اشاره کرد؟

بله، در کتیبه ها و نوشته های مورخین، حرکت مردم در دو ناحیه ای که قبلاً ذکر شد، به وضوح ذکر شده است. می توان به کتیبه داریوش اول در شوش اشاره کرد که درباره نحوه ساخت آپادانای شوش است و در آن از صنعتگرانی از اقوام مختلف که برای ساختن کاخ آمده اند یاد شده است. می توان به معماران یونانی اشاره کرد که از آسیای صغیر برای ساخت بنای پاسارگاد به پاسارگاد کوچ کردند که امضای آنها هم بر روی بنای پاسارگاد و هم بر روی تخت جمشید است. برخی از اشارات در متون مورخان یونانی یا سکه ها و کتیبه های آسیای صغیر نیز حاکی از حضور و سکونت ایرانیان در مناطق دیگر مانند قفقاز، آسیای صغیر، مصر و برای مقاصد حکومتی است.

فرهنگ مهاجرت در امپراتوری ساسانی

آقای دکتر راگانی آیا می توان پرسید که آیا در ایران ساسانی فرهنگ مهاجرت وجود داشته است؟

نه به این معنا که در عصر جدید به آن توجه شده است، بلکه مهاجرت به معنای عام کلمه وجود داشته است.

مهاجرت در میان کدام مردم و در کدام طبقات و گروه های انسانی و در کدام رشته تخصصی رایج بوده است؟

واقعیت این است که در زمان حکومت شاهنشاهان ساسانی، بیشتر کوچ ها اجباری بوده و به «دیاسپورا» معروف بوده است. و همه اقشار و طبقات مختلف را شامل می شد. این مهاجرت بیشتر به درون بود تا خارج از سلطه این پادشاهان.

چه ویژگی هایی را می توان برای مهاجران فهرست کرد؟

تخصص ها و همچنین مسائل سیاسی از مهمترین ویژگی های این مهاجران بوده است. گاه مسائل معیشتی مورد توجه مهاجرانی قرار می گرفت که به دلیل وجود آب و هوای نسبتاً خوب از کویر بین النهرین در شمال عربستان و سایر مناطق جنوب خلیج فارس به سرزمین های با آب و هوای نسبتاً خوب در مناطق شمالی مهاجرت می کردند. وضعیت معیشتی بهتر و صاحب زمین می شدند یا حداقل در زمین های مساعد کار می کردند و مالک آنها می شدند.

حجم این مهاجرت ها در داخل امپراتوری ساسانی بوده یا خارج؟

از آنجایی که میزان مهاجرت های ناشی از لشکرکشی های مستمر شاهنشاهان ساسانی ارتباط مستقیم داشت، میزان مهاجرت پس از هر لشکرکشی به پیروزی یا شکست شاهنشاه در نبرد مذکور بستگی داشت. اما بیشتر مهاجرت در داخل پادشاهی بود. تعداد مهاجرانی که در متون تاریخی در هر مرحله قابل محاسبه است کمتر از 50 هزار نفر نبوده است. این به نوبه خود منجر به شکل گیری شهرهای جدید، حرفه های جدید یا حداقل توسعه حرفه های موجود شد. حتی در برخی زمینه ها نیروی کار و همچنین متخصصان وارد بازار کار شده اند. در این میان می توان به متخصصان در زمینه صنایع نساجی و همچنین مهندسی سازه های آبی اشاره کرد.

مهم ترین دلیل این مهاجرت ها در دوره ساسانیان چه بوده است؟

معیشتی، اجبار و در نهایت مسائل سیاسی و مذهبی. گاهی باورهای مبتنی بر فلسفه. قبلاً دلیل معیشت را توضیح دادیم، دلایل مذهبی نیز به دلیل تفاوت های اساسی دو دین زرتشتی و مسیحی در زمینه مسائلی مانند خانواده، دفن، خدا، فرشتگان آسمانی و… است، گاهی اوقات پیروان دین زرتشتی می شدند علاقه مند به مسیحیت بودند، اما به دلیل ترس از آزار مذهبی، مجبور به مهاجرت به سرزمین های تحت حکومت امپراتوری روم شدند. برعکس این روند نیز در موارد بسیار نادری صادق بود. اما اختلافات مذهبی میان فرقه های مختلف دین مسیحیت نیز باعث مهاجرت بسیاری از پیروان دین مسیحیت به قلمرو ساسانیان شد. از پیروان فرقه نسطوری است.

در این زمینه می توان به مباحث علمی و فلسفی نیز اشاره کرد. مکاتب پزشکی و فلسفی در عصر شاپور دوم به خسرو اول از مهمترین دلایل مهاجرت علمی و فلسفی در دوران حکومت ساسانیان در منطقه ایرانشهر بود. بسیاری از پزشکان از سراسر جهان برای آموزش پزشکی و درمان بیماران در مناطقی مانند جندی / جندی شاپور به دانشکده های پزشکی مهاجرت کردند. دانش آموزان زیادی برای تحصیل پزشکی به این مدارس می آمدند. فیلسوفان بزرگ به دلیل عدم پذیرش از سوی امپراتوری روم (ناسازگاری با اندیشه شاهنشاهی) مجبور به مهاجرت به دربار خسرو اول (انوشه روان) شدند.

آیا در زمان ساسانیان در این رفت و آمدها نظارت دولتی وجود داشت؟

بسیاری از امور مربوط به سیاست دیاسپورا زیر نظر دولت ساسانی و کارگزاران آنها در سطوح پایین تر انجام می شد. در زمینه هجرت های مذهبی، ورود مهاجران تا حدودی تحت نظارت دولت بود، اما گاهی خروج از طریق «فرار» انجام می شد.

آیا می توان اسناد، کتیبه ها و سنگ نبشته های ساسانیان را یافت که بتوان به نکته خاصی در مورد مهاجرت تعریف کرد یا اشاره کرد؟

مطالبی که در این داده های به اصطلاح اکتشافات باستان شناسی قابل لمس و مشاهده است، ناشی از مسائل دیاسپورایی است که مستقیماً توسط امپراتوران ساسانی به عنوان افتخارات بر روی کتیبه ها ذکر شده است که تلویحاً تأسیس شهرها و فتح دولت ها را یادآوری می کند.

216216