دیدگاه امام علی (ع) درباره عدالت در حکومت اسلامی

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، موضوع عدالت یکی از مباحث مهم دین مقدس اسلام است و مهمترین منبع آن قرآن و سنت است. در میان فرقه های مختلف اسلامی، شیعیان عدل (الهی) و امامت را جزء اصول دین خود می دانند.

در روایت اندیشه فردا، مبحث عدالت یکی از مهم ترین مباحث دین مقدس اسلام است و مهم ترین منبع آن قرآن و سنت است. در میان فرقه های مختلف اسلامی، شیعیان عدل (الهی) و امامت را جزء اصول دین خود می دانند. علی (ع) مظهر عدل و داد، اولین امامشان است. امام علی (ع) عدالت را یک تکلیف الهی و یک افتخار الهی می داند. نهج البلاغه اثر جاودانه حضرت علی (ع) است که در آن عدالت اجتماعی به عنوان یک فلسفه یا نظریه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مطرح شده است.

در این تحقیق دیدگاه حضرت علی (ع) در مورد معنا و مفهوم عدالت و عدالت، مزایای آن و راهکارهای تحقق عدالت اقتصادی در حکومت اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. شکی نیست که یکی از مظاهر توسعه نگرش عمومی نسبت به رونق نسبی اقتصادی مورد بررسی قرار می گیرد. تحقق چنین امری از دیدگاه اسلام در احقاق حقوق مشروع هر فرد در جامعه توسط حاکمان عادل، وارسته و ساده میسر است و این همان اصلی است که حضرت علی (ع) به آن توجه داشته است. به و تاکید کرد.

1) مقدمه

عدل در لغت به معنای برابری و تعادل است و در معنای اجتماعی هرگاه حق هر صاحب حقی به او داده شود می گویند عدالت برقرار شده است. بنابراین عدالت اقتصادی که یکی از مظاهر عدالت اجتماعی است به معنای رعایت استحقاق و دادن حقوق اقتصادی است. مردم است.

تعریف مذکور از عدالت اقتصادی ما را به این نکته می رساند که تساوی در حقوق و امکانات و تعادل در جامعه همیشه با عدالت همراه نیست و هرگونه برابری و تعادل بدون رعایت حقوق صاحبان حق نوعی بی عدالتی تلقی می شود. بنابراین عدالت اقتصادی چیزی غیر از توازن اقتصادی است و علت شکست بسیاری از نظریه های اقتصادی در تأمین عدالت اقتصادی، معادل سازی مفهوم عدالت و تعادل بوده است، در صورتی که بسیاری از موازنه های اقتصادی موجب شکاف طبقاتی و محرومیت از جامعه شود. مردم از حقوق خود می توان به تاکید اقتصاددانان بر تعادل عرضه و تقاضا و سازوکار بازار اشاره کرد: در صورت عدم مداخله دولت و حامیان اجرای عدالت، سازوکارهای موجود باعث ایجاد تعادل در عرضه می شود. و تقاضا، اما این تعادل به قیمت عرضه خواهد بود. این متقاضیانی هستند که توانایی رقابت با غول های اقتصادی را ندارند و یا باعث حذف نیازمندانی می شود که به دلیل فقر و محرومیت از ردیف متقاضیان خارج می شوند و این امر باعث تعمیق شکاف طبقاتی و ریشه یابی عدالت در جامعه می شود. جامعه آسیب ببیند ساخته شود

مکتب اسلام با الهام از آیات قرآن و روایات پیشوایان دینی که بر برقراری عدالت و عدل در جامعه بشری تاکید دارند، به عدالت اقتصادی به عنوان یکی از اصول اقتصاد اسلامی و از هدف انبیا می نگرد. رسالت تحقق عدالت اجتماعی است، عدالت خواهی در تمامی ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی اصرار دارد. مثلاً قرآن کریم فلسفه تشکیل حکومت و بعثت پیامبران را برقراری عدالت و رفع اختلافات مختلف بین مردم می داند. (سوره بقره، آیه 113 و حدید، آیه 25).

سایر مکاتب اقتصادی نیز هدف قانونی جامعه را تأمین منافع اجتماعی دانسته اند، با این تفاوت که مکتب اسلام هدف نهایی جامعه را تکامل معنوی انسان ها و نزدیک شدن به درگاه خداوند، علاوه بر تلاش و کوشش می داند. برای ارائه مزایای اجتماعی مکاتب غیر الهی به دلیل عدم اعتقاد به آخرت و محدود شدن به برنامه ریزی برای زندگی کوتاه دنیوی، رفاه اجتماعی را هدف نهایی می دانند. تحقق، زیرا نظام حقوقی اسلام زیرمجموعه نظام اخلاقی است و انطباق کامل با قواعد و مقررات قانونی، اگر با نیت خالص و با نیت رسیدن به کمال و سعادت، یعنی تقرب الی الله صورت پذیرد. نوعی اطاعت از وظایف اخلاقی محسوب می شود. رابطه ملاک عدالت و جلوگیری از هر نوع ظلم و ظلم در فقه اسلامی است و تمامی قواعد فقهی و فقهی بر اساس این اصل وضع شده است، قواعدی مانند عدم ضرر یا احکام مالکیت عوامل تولید و توزیع و غیره. در محور عدالت و احترام استحقاق است.

حضرت علی (ع) حاکمی بود که حدود 4 سال و 9 ماه در یکی از بزرگترین کشورهای جهان حکومت کرد. مهم ترین کتاب و سند معتبر اندیشه های حضرت علی (ع) نهج البلاغه است که شامل خطبه ها، نامه ها و سخنان کوتاه آن حضرت است که توسط شریف رضی در سال 400 هجری قمری گردآوری شده است. در این مقاله دیدگاه امام علی (ع) در مورد معنا و مفهوم عدالت، عدالت اقتصادی و راه های تحقق آن در حکومت اسلامی بررسی می شود.

2) معنا و مفهوم عدالت از دیدگاه امام علی (ع)

عدالت از دیدگاه امام علی (ع) معانی و مفاهیم متعددی دارد:

1) یکی از معانی عدل و عدالت از دیدگاه حضرت علی (ع) «حق هر کس به آنچه مشروع دارد» است.

امام علی علیه السلام احقاق حقوق مردم را رویه ای عادلانه و از وظایف حاکم اسلامی می داند و در این باره می فرماید:

]حقیرترین شخص نزد من عزیز است تا حق او را اعاده کنم و قوی در نظر من پست و ضعیف است تا حق او را اعاده کنم.[ (خطبه ۳۷، نهج البلاغه، ص ۹۱).

]مرد را به خاطر دیر گرفتن حقش سرزنش نکنید، بلکه او را به خاطر گرفتن چیزی که حقش نیست سرزنش کنید.[ (نهج البلاغه، حکمت ۱۶۶، ص ۶۶۷).

]هیچ عدالتی سودمندتر از بازگرداندن مظلوم و پرداخت دین نیست.[ (غرر الحکم۱ ، ص ۱۸۷).

۲) معنی و مفهوم دیگر عدل از دیدگاه امام علی (ع)، “انصاف” است. انصاف به معنی رفتار درستکارانه و سازگار با اصول عدالت (فرهنگ معاصر، ص ۱۵۳).

علی (ع) در این باره می فرماید:

]خداوند به عدالت و احسان فرمان می دهد. عدالت، رعایت انصاف است و احسان، بخشش.[ (نهج البلاغه، حکمت ۲۳۱، ص ۶۷۹).

از امام علی (ع) پرسیدند که عدل برتر است یا بخشش؟

آن حضرت فرمود:

]عدالت هر چیزی را در جای خود قرار می دهد، در حالی که گذشت آن را از جای خود خارج می کند. عدالت، خلق و خوی عمومی مردم است، در حالی که بخشش شامل گروهی خاص می شود. پس عدالت شریف و برتر است.[ (نهج البلاغه، حکمت ۴۳۷، ص ۷۳۵).

امام علی (ع) می فرماید: ]درست است که عدالت در قضاوت عادلانه و پرهیز از ظلم است.[ (غرر الحکم، ص ۲۲۰).

از سخنان و کلمات قصار امام علی (ع) چنین استنباط می شود که آن حضرت عدل را به معنی مراعات انصاف در حقوق مختلف افراد در جامعه می داند. منظور از انصاف یعنی هر امری در جای خود و متناسب با حق خود رعایت شود. به عبارت دیگر رعایت اعتدال در امور و پرهیز از افراط و تفریط به معنی رعایت انصاف در امور می باشد. نقطه مقابل عدل و عدالت، جور و ستم و ظلم در امور مختلف می باشد و بر هر فرد مسلمان واجب است که نه تنها به دیگران ظلم نکند بلکه در برابر ظالمان ایستادگی و با آنها مقابله نماید.

۳) مزایای برقراری عدل و عدالت از دیدگاه امام علی (ع)در یک جامعه اسلامی

اسلام یکی از اصول و بنیان های قوام و استحکام هر جامعه را برقراری عدل و عدالت می داند و نقطه مقابل عدل را ظلم می پندارد که باعث اضمحلال و فرو پاشی حکومت ها در جوامع می شود.

از نظر امام علی (ع) برقراری عدل و عدالت در جامعه یک تکلیف و وظیفه الهی است و اساس قوام و استمرار حکومت ها در رعایت عدالت توسط حاکمان آنها می باشد. در اینجا برخی از نظرات علی (ع) درباره مزایا و اهمیت برقراری عدل و عدالت ارائه می گردد، امام علی (ع) می فرماید:

۱) عدل، زیبائی و جمال حاکمان است (غرر الحکم، ص ۵۰).

۲) زیبایی سیاست، رعایت عدالت در حکومت است (غرر الحکم، ص ۱۶۵).

۳) هر که عدالت را به کار بندد، رتبه اش والا گردد و هر که ستم روا دارد، در هم شکسته شود (غرر الحکم، ص ۶۲۵).

۴) عدالت را به کار گیر و از بی انصافی و بی عدالتی بر حذر باش که بی انصافی کردن با مردم آنان را آواره می کند و بی عدالتی به قیام مسلحانه وا می دارد (نهج البلاغه، حکمت ۴۷۶، ص ۷۴۳).

همان طور که ملاحظه می شود، علی (ع) یکی از واجبات فردی و اجتماعی را رعایت عدل و عدالت توسط افراد در جامعه می داند و مقابله با بی عدالتی و ظلم در جامعه را یکی از مصادر نهی از منکر تلقی می نماید. بنابراین، برقراری عدالت اجتماعی در همه ابعاد آن یکی از اصول مهم و با اهمیتی است که علی (ع) در حکومت اسلامی هم در تئوری و هم در عمل به آن توجه داشته است.

۴) راهکارهای اجرای عدالت در یک حکومت اسلامی از دیدگاه امام علی (ع)

پس از بیان اهمیت و تعریف عدل و عدالت، مهمترین موضوع چگونگی اجرای عدالت در یک حکومت اسلامی می باشد. علی (ع) چند عامل را به عنوان ابزارهای اجرای عدالت به شرح ذیل مطرح می نماید:

۴ ۱) وجود حاکمان و حکمرانان عادل و متّقی

امام علی (ع) در ارتباط با وجود حاکمان و مسئولان عادل و با تقوا در جامعه و نظارت بر رفتار شخصی و اجتماعی آنان توجه زیادی مبذول داشته است. بدیهی است که در صورتی مسئولان هر جامعه افرادی عادل و عدالتخواه باشند و ابتداً این موضوع را در زندگی شخصی خود و بستگان شان اعمال نمایند، اعتماد مردم به آنها جلب شده و به عنوان الگویی مفید مورد پیروی و احترام مردم در جامعه خواهند بود. حاکمان مسلمان باید عدالت را برای آحاد مردم در جامعه و بدون تبعیض بین اقشار مختلف اجرا نمایند. احقاق حق مظلوم از ظالم نیز از وظایف مهم یک حکمران اسلامی است که به شدت مورد تأکید امام علی (ع) بوده است. علی (ع) در نهج البلاغه هدف از قبول خلافت را احقاق حق مظلومان می داند. در این باره در روز دوم خلافت خود در سال ۳۵ هجری می فرماید:

]به خدا سوگند، بیت المال غارت شده را هر کجا پیدا کنم به صاحبان اصلیش برمی گردانم. حتی اگر با او ازدواج کنند یا کنیز بخرند، زیرا در عدالت برای عموم آزاد است. تحمل ظلم برای کسی که عدل را گران می یابد برای او دشوارتر است.[ (نهج البلاغه، خطبه ۱۵، ص ۵۹).

]به خدا سوگند اين كفش بي ارزش نزد من از حكومت بر تو عزيزتر است، مگر اينكه چيزي با آن بپوشم يا خلافي را دفع كنم.[(نهج البلاغه، خطبه ۳۳، ص ۸۵).

]به خدا سوگند مظلوم را از ستمگر محافظت می کنم و افسار ظالم را به دست می گیرم و حریص را اگر نخواهد عدالت می کنم.[ (نهج البلاغه، خطبه ۱۳۶، ص ۲۵۵).

]رعیت اصلاح نمی شوند مگر اینکه حاکمان اصلاح شوند و حاکمان اصلاح نمی شوند مگر به درستی رعیت.[ (نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶، ص ۴۴۱).

]من هرگز اموال بیت المال را به ناحق برای حمایت از بزرگان و بزرگان قریش تقسیم نمی کنم و سهم بیشتری به آنها نخواهم داد. حتی اگر این اموال مال من بود، آن را به طور مساوی بین مردم تقسیم می کردم، چه رسد به اموال بیت المال.[ (نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶، ص ۲۳۹).

]عدالت را رعایت کنید و از ظلم و ستم بپرهیزید، زیرا بی انصافی با مردم آنها را آواره می کند و ظلم موجب قیام مسلمانان می شود.[ نهج البلاغه ،حکمت ۴۷۶، ص ۴۷۳).

همان طوریکه از سخنان امام علی (ع) ملاحظه می شود، وجود حاکمان عادل که هدف اصلی آن احقاق حق مرد ستمدیده باشد، یکی از اصول برقراری عدالت در جامعه می باشد.

۴ ۲) نظارت بر اعمال و رفتار صاحب منصبان در جامعه

علی (ع) به عنوان امام و رهبر یک نظام سیاسی همواره بر اعمال و رفتار حاکمان منصوب خود نظارت داشت و نسبت به حیف و میل بیت المال و عدم برقراری عدالت در جامعه به شدت از خود عکس العمل نشان می داد و حکمرانان را مؤاخذه می کرد. بنابراین از نظر آن حضرت نظارت بر رفتار و عملکرد مسئولان حکومتی یکی از وظایف رهبران جامعه و از ابزارهای برقراری عدالت می باشد. در این باره در نهج البلاغه نامه های زیادی از جانب امام علی (ع) به حاکمان مرقوم شده است:

علی (ع) در نامه ای به زیاد ابن ابیه جانشین فرماندار بصره می نویسد:

]به راستی به خدا سوگند، اگر به من نقل از دهند که در اموال عمومی خیانت کرده ای، آنقدر بر تو سختگیر خواهم بود که نتوانی روزی خانواده خود را تأمین کنی.[ (نهج البلاغه، نامه ۲۰ ، ص ۴۹۹).

علی (ع) در نامه ای به محمد ابوبکر فرماندار مصر می نویسد:

]با مردم فروتن باش ملایم و مهربان، گشاده روی و خندان باشید. در نگاه ها و نیم نگاه ها و خیره شدن به مردم یکسان رفتار کن تا بزرگان به ظلم تو طمع نکنند و ضعیفان از عدالت تو ناامید نشوند.[ (نهج البلاغه، نامه ۲۷ ص ۵۰۹).

امام علی (ع) به یکی از حکمرانان خود در سال ۴۰ هجری می نویسد:

] … به من خبر داده اند که زراعت زمین ها را برداشتی و هر چه توانستی و داشتی گرفتی، به من خیانت کردی، پس هر چه زودتر حساب مال را برای من بفرست و بدان که حسابرسی خدا بیشتر است. سخت از حسابرسی مردم بیشتر است[(نهج البلاغه، نامه ۴۰، ص ۵۶۷).

امام علی (ع) در بخشی از نامه ای که به فرماندار بصره می نویسد، می فرماید:

]… به من خبر داده اند که اموال بیت المال را که سهم زنان بیوه و یتیمان بود گرفتی و … از خدا بترس. اموالشان را برگردان و اگر این کار را نکنی، خداوند به من فرصت می دهد، تو را مجازات می کنم… به خدا قسم اگر حسن و حسین کاری را که تو کردی انجام می دادند، از من خوششان نمی آمد و نمی کردند. به آرزوی خود رسیده اند تا اینکه حق را از آنان بردارم و باطل برخاسته از ظلم را از بین ببرم.[ (نهج البلاغه، نامه ۴۱ ص ۵۴۷).

امام علی (ع) در نامه ای به مصقله بن هبیره شیبانی، فرماندار اردشیر خّره (فیروز آباد) از شهرهای فارس ایران در سال ۳۸ هجری می نویسد:

]… به من خبر داده اند که غنایم مسلمانان را که به وسیله اسلحه و اسب آنها به دست آمده و خونشان از این راه ریخته شده است، بین بادیه نشینان قبیله خود تقسیم کرده ای. اگر این نقل از درست باشد در نظر من رسوا می شوی و ارزش و تقدیرت کم می شود.

آگاه باشید حق مسلمینی که با من و پاپ شما هستند در تقسیم این اموال مساوی است، همه به من بیایند و سهم خود را از من بگیرند.[( نهج البلاغه، نامه ۴۳، ص ۵۵۱).

چنانکه در نامه های امام علی (ع) ملاحظه می شود، وجود حکمرانان عادل و با تقوا یکی از اصول برپایی عدل و عدالت در جامعه می باشد و نظارت بر عملکرد آنان در ارتباط با لغزش های مادی و دنیوی و در صورت لزوم برکناری آنها به علت خیانت به بیت المال از جمله وظایف رهبر و پیشوای جامعه اسلامی می باشد.

۴ ۳) حقوق متقابل مردم و حاکمان (عدالتخواه) در جامعه

احقاق حق مظلومین در جامعه و حمایت مردم از مجریان برقراری عدل و عدالت یکی دیگر از شرایط برقراری عدالت در جامعه می باشد. بدیهی است که هرگاه جامعه از نظر فکری توان پذیرش حق و عدالت را نداشته باشد و رهبران عدالتخواه خود را در مقابل فاسقان پشتیبانی نکند، اجرای عدالت در جامعه با شکست مواجه می شود.

امام علی (ع) در بخشی از خطبه ۹۲ نهج البلاغه ( ص ۱۷۳) که پس از قتل عثمان و هجوم مردم برای بیعت با وی در سال ۳۵ هجری بیان نمود ، عدم تمایل خود را برای پذیرش خلافت به شرح ذیل مطرح می نماید:

[ مرا واگذارید و دیگری را به دست آرید. زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می رویم که رنگارنگ و فتنه آمیز است و چهره های گوناگون دارد و دل ها بر این بیعت ثابت و عقل ها بر این پیمان استوار نمی ماند…].

امام علی علیه السلام در خطبه شقشقیه (خطبه 3، ص 47) به شورش و مخالفت نکتین و قاسطین و مارقین علیه حکومت عادل خود اشاره می کند.

امام علی علیه السلام در رابطه با حقوق متقابل مردم و رهبران در بخشی از خطبه 216 (ص 443) نهج البلاغه می فرماید:

[… و در میان حقوق الهی بزرگ ترین حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم به رهبر است. مردم اصلاح نمی شوند مگر به اصلاح حاکمان و حاکمان اصلاح نمی شوند مگر به استقامت و پایداری مردم… و آنگاه که مردم حق رهبری را ادا کنند و زمامدار حق مردم را بپردازند، حق در آن جامعه بین آنها عزّت یابد و راه های دین پایدار و نشانه های عدالت برقرار و سنت (پیامبر) پایدار گردد ، پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت امیدوار و دشمن در آرزوهایش مأیوس می گردد.اما اگر مردم بر حکومت چیره شوند یا زمامدار بر مردم ستم کند، وحدت کلمه از بین می رود، نشانه های ستم آشکار و نیرنگ بازی در دین فراوان می گردد.]

بنابراین از دیدگاه حضرت علی (ع) رعایت حقوق متقابل مردم و حکومت واجب است. دولت ها موظفند شرایط رشد و تعالی، توسعه و تعادل اجتماعی و دسترسی عادلانه همه به حقوق خود را فراهم کنند. مردم نیز وظیفه دارند به تعهدات خود در قبال حاکمان عمل کنند، کار جامعه را انجام دهند، مسئولیت پذیر باشند و برای ثبات جامعه از دولت ها و رهبران عدالت خواه حمایت کنند. مردم باید بدانند که رفتار فردی بعد اجتماعی دارد. مجموعه تلاش های فردی حرکتی عظیم و مستمر ایجاد می کند، به ساماندهی جامعه و احقاق حقوق همگان می انجامد.

4 4) ضرورت ساده زیستی حاکمان اسلامی

حضرت علی (ع) از اشرافی گری و تجمل گرایی بیزار است و در جامعه اسلامی که مردم فقیر دارد، ساده زیستی را از وظایف حاکمان اسلامی می داند. در نهج البلاغه این موضوع به حاکمان و والیان توصیه شده است:

امام علی (علیه السلام) در نامه 3 نهج البلاغه (ص 481) به شریح بن الحارث قاضی (قاضی کوفه) که خانه ای به قیمت 80 دینار خریده است، در رابطه با سوء استفاده مالی هشدار می دهد.

وی در بخشی از نامه می گوید:

[…به من خبر دادند که خانه ای به ۸۰ دینار خریده ای و سندی برای آن نوشته ای و گواهانی آن را امضا کرده اند. ای شریح اندیشه کن که آن خانه را با مال دیگران و یا پول حرام نخریده باشی که آنگاه خانه دنیا و آخرت را از دست داده ای [.

امام علی (ع) در نامه ۴۵ نهج البلاغه ( ص ۵۵۳) عثمان بن حنیف انصاری، فرماندار بصره را از اینکه به میهمانی اشراف و ثروتمندان بصره شرکت کرده و در آن غذاهای رنگارنگ و تجمّلی وجود داشته، مورد سرزنش قرار می دهد و به وی توصیه می کند که غذاهایی که حلال و حرام بودنش را نمی داند، دور بیفکند و آنچه را به پاکیزگی و حلال بودنش یقین دارد، مصرف نماید.

امام علی (ع)، در نامه ۷۱(نهج البلاغه ص ۶۱۳) به منذر بن جارود عبدی، فرماندار استخر در ایالت فارس، وی را از زندگانی تجمّلی و هواپرستی منع می کند و مورد سرزنش قرار می دهد.

بنابراین ساده زیستی حاکمان اسلامی و اطلاع از زندگی افراد کم درآمد و فقیر نیز یکی از خصوصیات رهبران و مسئولان عادل در جامعه می باشد و امام علی (ع) رعایت آن را واجب می داندو معتقد است که ساده زیستی حاکمان اسلامی زمینه را برای اجرای عدالت و اقامه ان در جامعه اسلامی فراهم می آورد.

۵) جمع بندی و نتیجه گیری

موضوع برقراری عدل و عدالت در جامعه یکی از ارکان دین مقدس اسلام می باشد، به گونه ای عدل الهی یکی از اصول اعتقادی شیعیان و برخی از فرقه های اهل تسنن مانند معتزله می باشد.

امام علی (ع) عدل و عدالت را یکی از پایه ها و بنیاین های قوام هر حکومت می داند. آن حضرت عدل را زیبایی و جمال حاکمان و معیار سیاست مطلوب را رعایت عدالت در جامعه می پندارد.

امام علی (ع) عدالت را تساوی و برابری حق افراد (در شرایط برابر) تعریف نموده است و معتقد است که بنا بر اصل تساوی افراد در خلقت، آزادی و مساوات یک حق بشری و الهی برای همه مردم است. آن حضرت معتقد است که توزیع اموال بیت المال باید به صورت عادلانه بین مردم تقسیم شود و هرگز حاضر نبود برای حمایت اشراف و بزرگان قریش و حتی برادرش عقیل (که وضعیت مالی خوبی برای تأمین مایحتاج عیال و فرزندانش نداشت) سهمی بیشتر به آنها اختصاص دهد (نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴، ص ۴۵۹ و خطبه ۱۲۶، ص ۲۳۹).

بنابراین دیدگاه های امام علی (ع) دربارة عدل و عدالت و راهکارهای برقراری آن، اندیشه ای جاودانه و ابدی و الگویی منحصر به فرد برای هر حکومت اسلامی است و به مرور زمان نه تنها سست و کم اهمیت نگشته بلکه پس از گذشت قرن ها، مشتاقان و شیفتگان( مسلمان و غیر مسلمان) بسیاری پیدا کرده است.لذا در نظر گرفتن اصول عدل و عدالت از دیدگاه امام علی(ع)می تواند الگو و ضابطه مناسبی برای بر پایی هر حکومت اسلامی باشد و از مسئولین کشور اسلامی ما انتظار می رود که هر چه بیشتر در اقامه قسط و عدل علوی اقدام نمایند.