روایت زهره سعیدی از امید کانت برای نجات عصر آشوب / پاسخ فیلسوف قرن هجدهم به مسائل امروز ما؟ / مقایسه مبنا و فرجام اخلاق کانت باآموزه‌های نهج‌البلاغه

سپیده سعیدی: دکتر زهره سعیدی عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ هرچند جوان است ولی آثار پخته ای را در عرصه فلسفه آن هم فلسفه کانت به بازار کتاب عرضه کرده است. کتاب های «مبنا و فرجام اخلاق در اندیشه کانت و ارزیابی آن بر اساس نهج البلاغه»، و کتاب «کانت و فرهنگ جهانی» در غرفه پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات، همچنین دو کتاب، دو کتاب «فرهنگ روشنگری کانت» و «فرهنگ سعادت و تمدن در اندیشه کانت» در غرفه انتشارات نگاه نو، و کتاب «فرهنگ و آموزش و نظریه اجتماعی در اندیشه کانت» در غرفه کرگدن نمایشگاه بین المللی کتاب به مخاطبان و علامندان اندیشه های کانت عرضه شده است.

به همین مناسبت تلاش کردیم در گفت و گویی با او به بررسی چرایی تمرکزش بر تألیف و ترجمه آثار امانوئل کانت بپردازیم تا او از این طریق اهمیت اندیشه‌های این فیلسوف قرن هجدهم را در فهم جهان، شناخت، اخلاق، زیبایی‌شناسی، فلسفه علم و دین تبیین برایمان تبیین کند. سعیدی معتقد است اندیشه‌های کانت به دلیل عمق و جامعیت، برای دانشجویان فلسفه و علوم انسانی، علاقه‌مندان به اخلاق و کسانی که در جستجوی معنای زندگی و درک بهتر جهان هستند، بسیار ارزشمند است. در ادامه، او دیدگاه کانت درباره فرهنگ، به عنوان محصول عقل عملی انسان برای ایجاد نظم و بستر رشد استعدادهایش، تشریح می‌کند. سعیدی بر امکان استفاده از فلسفه کانت برای نقد فرهنگ معاصر و ارائه راه حل برای چالش‌های آن، با تکیه بر مفاهیم عقل عملی، خودآئینی و جهان‌وطنی، تاکید می‌کند. از نظر او امید کانت به آینده فرهنگ، حرکتی به سوی اخلاق همگانی و صلح پایدار از طریق عقلانیت، اخلاق وظیفه‌گرا و جهان‌وطنی است. در پایان، سعیدی پنج اثر تألیفی و ترجمه‌ای خود در خصوص اندیشه‌های کانت را معرفی می‌کند.این گفت و گو در زیر از نظرتان می گذرد:

 ****

کاربزرگ کانت تمایز میان نومن و فنومن

چرا به تألیف و ترجمه درخصوص کانت پرداختید؟

امانوئل کانت، فیلسوف آلمانی قرن هجدهم، تأثیری عمیق بر تاریخ فلسفه و اندیشه بشری گذاشته است. وی فلسفه‌ای نظام‌مند عرضه کرده و به بسیاری از پرسش‌های بنیادین درباره زندگی، جهان و شناخت پاسخ داده است. آشنایی با اندیشه‌های او از چندین جهت ضروری است. آشنایی با اندیشه‌های کانت به ما کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از جهان و جایگاه خود در آن پیدا کنیم. کانت با طرح پرسش‌هایی بنیادین در مورد امکان شناخت و محدودیت‌های عقل، پایه‌های فلسفه شناخت را متحول کرد.

تمایزی که کانت میان نومن (فی نفسه) و فنومن (پدیدار) قائل شد، همچنان در مباحث معرفت‌شناسی مطرح است. اخلاق کانت بر پایه اصل وظیفه‌شناسی استوار بوده و بر اهمیت عمل به وظیفه صرف‌نظر از نتایج آن تاکید می‌کند.فرمول‌ بندی‌های او از قانون اخلاقی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اصول اخلاقی در تاریخ فلسفه شناخته شده که کمک می‌کند تصمیمات اخلاقی آگاهانه‌تری بگیریم. علاوه بر این کانت به بررسی ماهیت زیبایی و تجربه زیبایی‌شناختی پرداخته و نظریه‌هایی درباره قضاوت ذوقی و رابطه هنر و عقل ارائه داده است. نظریه‌های او درباره رابطه ذهن و واقعیت، بر فلسفه علم و به ویژه فیزیک تأثیر گذاشت. کانت به بررسی رابطه عقل و دین پرداخته و نظریه‌های او در مورد دین، همچنان در مباحث فلسفه دین مطرح است.

نکته دیگر اهمیت اندیشه‌های کانت در عصر حاضر است. با پیشرفت علم و تکنولوژی، پرسش‌هایی درباره ماهیت واقعیت، شناخت و ارزش‌ها مطرح شده که اندیشه‌های کانت می‌تواند در فهم و تحلیل این پرسش‌ها مفید باشد. پیشرفت‌های فناوری، چالش‌های اخلاقی جدیدی را ایجاد کرده است. اخلاق کانت با تاکید بر اهمیت عمل به وظیفه، می‌تواند در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی در این زمینه راهنمای ما باشد. در دنیای امروز با تنوع فرهنگی و اعتقادی مواجه هستیم. اندیشه‌های کانت درباره تحمل و احترام به دیگران، می‌تواند در ایجاد گفت وگو و تفاهم بین فرهنگ‌های مختلف مفید باشد.

فرهنگ به مثابه وضعیتی اجتماعی و خروج از وضعیت طبیعی

کانت چه تعریفی از فرهنگ ارائه کرده است؟ این تعریف تا چه اندازه معرف انسان در حال خروج از حوزه طبیعی در حوزه فردی و اجتماعی است؟ 

کانت به طور مستقیم و در یک اثر تعریفی از «فرهنگ» ارائه نداده است، اما با رجوع به آثار متعدد او به ویژه در حوزه اخلاق، فلسفه سیاسی و فلسفه تاریخ می‌توان دیدگاه او را درباره فرهنگ به دست آورد. بر اساس آثار وی می‌توان گفت کانت بر نقش عقل در شکل‌گیری اخلاق و قانون تأکید دارد و  به همین ترتیب، فرهنگ نیز به عنوان یک ساختار اجتماعی، محصول استفاده از عقل عملی انسان‌ها برای ایجاد نظم و هماهنگی در جامعه است. از نظر کانت فرهنگ، وضعیتی اجتماعی است که بشر پس از خروج از وضعیت طبیعی به آن رسیده است و بستر رشد و گسترش استعدادها و توانایی‌های انسان، به ویژه استعداد اخلاقی او به شمار می‌رود.

استعدادهای انسان در وضعیت اولیه و طبیعی هنوز شکوفا نشده و طبیعت او هنوز تکامل پیدا نکرده است. با گذشت زمان و در پیِ هم آمدن نسل‌ها، به تدریج استعدادهای انسان شکوفا شده و طبیعت او رشد پیدا کرده است. رشد استعدادهای انسان و تکامل تدریجی‌اش او را از وضعیت طبیعی خارج کرده و به وضعیت فرهنگی ارتقا داده است. کانت فرهنگ را در دو بعد فردی و اجتماعی مطرح کرده است. بعد فردی فرهنگ از نظر وی ناظر به پرورش استعدادها و توانایی‌های فردی است و بعد اجتماعی آن ناظر به رشد مهارت‌های اجتماعی، پیشرفت تمدن و کمال جمعی است. در بعد فردی او توانایی‌ها و استعدادهای فرد و در بعد اجتماعی کمال نوع انسان را در نظر دارد.

اخلاق و فلسفه سیاسی کانت معیاری برای سنجش چالش های فرهنگی امروز بشر

آیا می‌توان از فلسفه کانت برای نقد فرهنگ معاصر و ارائه راه‌حل برای چالش‌های فرهنگی امروز استفاده کرد؟

بله، قطعاً می‌توان از فلسفه کانت برای نقد فرهنگ معاصر و ارائه راه‌حل برای چالش‌های فرهنگی امروز استفاده کرد. فلسفه کانت، به‌ویژه در حوزه اخلاق و فلسفه سیاسی، مفاهیم و الگوهای مهمی را در اختیار ما قرار می‌دهد که می‌توان از آن‌ها برای تحلیل و ارزیابی فرهنگ معاصر بهره برد. یکی از این مفاهیم عقل عملی است. کانت بر اهمیت عقل عملی در شکل‌گیری اخلاق و قانون تأکید دارد. با استفاده از این مفهوم، می‌توانیم ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر فرهنگ معاصر را از منظر عقلانیت بررسی کنیم.

مفهوم دیگر خودآئینی است. کانت بر اهمیت خودآئینیِ عقل مشترک و جامعه تأکید می‌کند. می‌توان با استفاده از این مفهوم به چالش‌هایی که مانع از تحقق خودآئینیِ مورد نظر کانت می‌شود، پاسخ داد. کانت ایده جهان‌وطنی را مطرح کرده است و بر اهمیت همکاری و همبستگی بین انسان‌ها تأکید دارد. می‌توان از این مفهوم برای نقد ملی‌گرایی افراطی و تنگ‌نظری در فرهنگ معاصر استفاده کنیم و به دنبال راه‌حل‌هایی برای ایجاد یک جامعه جهانی باشیم. در مجموع فلسفه کانت مروج عقلانیت، خودآئینیِ اخلاقی و عقلانی و جهان‌وطنی است. با استفاده از فلسفه کانت می‌توان به پرسش‌های زیر پاسخ داد:

آیا ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر فرهنگ معاصر با عقل عملی سازگار هستند؟
آیا فرهنگ معاصر به اندازه کافی به خودآئینیِ عقل و جامعه احترام می‌گذارد؟
آیا فرهنگ معاصر به اندازه کافی به ایجاد یک جامعه جهانی و مبتنی بر همبستگی کمک می‌کند؟

اساس امیدواری در فلسفه کانت در ۴ ایده بزرگ 

امید کانت برای آینده فرهنگ چیست؟ او برای آینده بشر و سعادت و او چه عناصری را پیش بینی می کرد؟ 

کانت به آینده‌ای امیدوار بود که در آن فرهنگ‌ها بتوانند به سوی اخلاق همگانی و صلح پایدار حرکت کنند. این امیدواری بر چندین اصل اساسی در فلسفه کانت استوار است: ۱. عقلانیت جهانی: کانت معتقد است که عقل انسانی به عنوان یک استعداد طبیعی، در همه انسان‌ها مشترک است. این عقلانیت مشترک، پتانسیل ایجاد یک اخلاق جهانی را دارد که بر اساس اصول عقلانی و مستقل از هرگونه تمایلات شخصی یا فرهنگی یا آئینی شکل می‌گیرد ۲. اخلاق مبتنی بر وظیفه: رویکرد وظیفه‌گرای کانت بر اخلاقی تأکید دارد که فارغ از دین، نژاد، فرهنگ و سنت برای تمام انسان‌ها در تمام زمان‌ها معتبر است. ۳. صلح همگانی به عنوان یک ضرورت اخلاقی: کانت صلح همگانی را نه تنها یک آرزو، بلکه یک ضرورت اخلاقی می‌داند. او معتقد است که جنگ، مخالف با عقلانیت و اخلاق است و انسان‌ها باید برای ایجاد صلح پایدار تلاش کنند ۴. جهان‌وطنی: کانت ایده جهان‌وطنی را مطرح می‌کند که در آن همه انسان‌ها به عنوان شهروندان یک جامعه جهانی در نظر گرفته می‌شوند. در این جامعه جهانی، همه انسان‌ها از حقوق برابر برخوردارند و به همکاری و همبستگی با یکدیگر تشویق می‌شوند، بی آن ها تفاوتهای فرهنگی نادیده گرفته شود.

کانت معتقد است که به کمک آموزش و پرورش و آگاهی از اصول اخلاقی، می‌توان به سمت یک اخلاق جهانی حرکت کرد. این اخلاق جهانی می‌تواند به عنوان یک پایه مشترک برای همه فرهنگ‌ها عمل کند و به کاهش تضادها و درگیری‌ها کمک کند. کانت بر اهمیت ایجاد نهادهای بین‌المللی برای حفظ صلح و حل اختلافات تأکید دارد و معتقد است که با ایجاد این نهادها، می‌توان به تدریج به یک جامعه جهانی صلح‌آمیز دست یافت. در عین حال که کانت بر اهمیت اخلاق جهانی تأکید دارد، به تفاوت‌های فرهنگی نیز احترام می‌گذارد. او معتقد است که این تفاوت‌ها می‌توانند غنی‌سازی فرهنگ جهانی را به همراه داشته باشند. در مجموع، امید کانت برای آینده فرهنگ، مبتنی بر این باور است که انسان‌ها می‌توانند در بستر فرهنگ به سمت جامعه‌ای اخلاقی تکامل پیدا کنند و به سوی ایجاد یک جامعه جهانی صلح‌آمیز حرکت کنند. این امیدواری، اگرچه آرمان‌گرایانه به نظر می‌رسد، اما همچنان الهام‌بخش بسیاری از اندیشمندان و فعالان اجتماعی است.

مخاطبان اندیشه‌های کانت درباره آزادی، مسئولیت و ارزش ذاتی انسان

شما کتاب هایی را در باره کانت تالیف و ترجمه کرده اید، مخاطبان کتاب شما چه کسانی هستند؟

اندیشه‌های کانت به دلیل عمق، جامعیت و تأثیرگذاری‌شان، طیف وسیعی از مخاطبان را به خود جذب می‌کند. این مخاطبان از دانشجویان فلسفه تا علاقه‌مندان به علوم انسانی و حتی افرادی را که به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‌های بنیادین درباره زندگی و جهان هستند، شامل می‌شوند. اگر بخواهیم مخاطبان اندیشه‌های کانت را دسته‌بندی کنیم به این موارد می‌رسیم:

۱. دانشجویان و پژوهشگران فلسفه. کانت برای آن ها یک منبع اصلی و اساسی است. آثار او به عنوان سنگ بنای فلسفه مدرن شناخته می‌شود و درک عمیق از آن‌ها برای هر فیلسوفی ضروری است 
۲. دانشجویان و پژوهش‌گران علوم انسانی. علوم انسانی مانند جامعه‌شناسی، روانشناسی، ادبیات، حقوق و تاریخ از اندیشه‌های کانت تأثیر پذیرفته‌اند. مفاهیم به کار رفته در فلسفه کانت مانند شناخت، اخلاق و زیبایی‌شناسی، در تحلیل پدیده‌های اجتماعی و انسانی کاربرد گسترده‌ای دارند. 
۳. دانشجویان و پژوهشگران علوم طبیعی. اگرچه کانت بیشتر به عنوان یک فیلسوف شناخته می‌شود، اما اندیشه‌های او بر فلسفه علم و به ویژه فیزیک تأثیرگذار بوده است. مفاهیم کانت مانند نومن و فنومن در تحلیل رابطه ذهن و واقعیت در علوم طبیعی کاربرد دارد
۴. علاقه‌مندان به اخلاق. اخلاق کانت یکی از مهم‌ترین بخش‌های فلسفه اوست. اصول اخلاقی کانت و تأکید بر عمل به وظیفه، برای افرادی که به دنبال یک چارچوب اخلاقی محکم هستند، جذاب است
۵. افرادی که به دنبال معنای زندگی هستند. اندیشه‌های کانت درباره آزادی، مسئولیت و ارزش ذاتی انسان، می‌تواند به افراد کمک کند تا معنایی عمیق‌تر برای زندگی خود بیابند۶. کسانی که به دنبال درک بهتر جهان هستند.کانت با طرح پرسش‌هایی بنیادین درباره شناخت و واقعیت، به ما کمک می‌کند تا جهان را از زاویه دید جدیدی ببینیم.

مقایسه اندیشه های کانت با آموزه های نهج البلاغه

آثاری را که درباره کانت تألیف و ترجمه کرده‌اید معرفی کنید؟

به طور طبیعی هر نویسنده یا مترجمی با اهدافی که متصور است، به ترجمه و یا تالیف می پردازد. در آثار من هم چنین اهدافی وجود دارد که به شرح زیر بیان می کنم: 

۱. «مبنا و فرجام اخلاق در اندیشه کانت و ارزیابی آن بر اساس آموزه‌های نهج‌البلاغه»: به گفته دکتر رضا ماحوزی که مقدمه‌ای بر این کتاب نگاشته است، «این پژوهش، دوگانه های تکلیف – سعادت؛ نظر– عمل؛ فلسفه– فرهنگ را بر اساس روش تجزیه و ترکیب دکارتی– کانتی به هم آورده و تصویری از دقایق و کلیات نظام کانتی ارائه داده است. این تصویر از عقلانیت نظام اخلاقی کانت و تناسب آن با توصیف ‏های خود این فیلسوف از رشد عقل در تاریخ و ضرورت عقلی دیگر متناسب با دوره ‎ی تاریخی آتی،‌ به مؤلف اجازه داده است تا اندیشه‏ های مذکور را با اندیشه ‏های یکی از عقل‎گرایان مؤمن در، قاره، دین و دوره‏ ی فکری دیگری مقایسه کند. مؤلف در این پژوهش، ضمن توجه به تعلق امام علی (ع) به جامعه ‎ی دینداران، بر وجوه عقلانی اندیشه‏ ی وی متمرکز شده و تلاش آن امام همام برای وضع گزاره‎ های اخلاقی بر مبنای عقل را به تصویر کشیده است». 

۲. «کانت و فرهنگ جهانی»: در این کتاب تلاش شده است مفهوم فرهنگ با تکیه بر نقد سوم و آثار پسا نقدی کانت تبیین و تحلیل شود و در ادامه با عرضه‌ی نظام آموزشی اعم از آموزش و پرورش و دانشگاه، به‌مثابه بستر ضروری ارتقای فرهنگ، نظام فکری‌ای را عرضه دارد که در آن آموزش به‌مثابه مهم‌ترین رکن انتقال و توسعه‌ی فرهنگ ایفای نقش می‌کند.

۳.«فرهنگ روشنگری کانت»: این اثر از منظری تاریخی و معطوف به زمینه و زمانۀ کانت و با در نظر گرفتن عناصر اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و دینیِ منتهی به دوران کانت، به تبیین و تحلیل فرهنگ روشنگری کانت پرداخته و تأثیرپذیری و تأثیرگزاری آن بر جنبش روشنگری و نحوۀ مواجه‌اش با جنبش رومانتیسم را به تصویر کشیده است. بدین منظور ضمن نشان دادن بستر تاریخی عصر روشنگری، دیدگاه برخی از نمایندگان فکریِ دوران روشنگری (دکارت، اسپینوزا، ولتر، مونتسکیو، هیوم، روسو، دیده‌رو و دالامبر) و برخی نمایندگان جنبش رومانتیسم (هامان، هردر و شلگل) عرضه شده است.

۴. «فرهنگ، سعادت و تمدن در اندیشه کانت»: این کتاب ترجمه‌ای از کتاب آنا مارتا گُنزالس، استاد تمام فلسفه و پژوهشگر مؤسسه فرهنگ و جامعه در دانشگاه ناوارا (اسپانیا) است. وی در این کتاب کانت را یکی از پدران فلسفه فرهنگ به شمار آورده و به معرفی فلسفه فرهنگ وی معطوف به فلسفه اخلاق و در چارچوب فلسفه تاریخ پرداخته و ارتباط آن با سعادت و تمدن را نشان داده است.

۵. «فرهنگ، آموزش و نظریه اجتماعی در اندیشه کانت»: اثر دیگری از گُنزالس است. وی در این اثر مفهوم «فرهنگ آزادی» نزد کانت را تشریح کرده و ارتباط این مفهوم با مفاهیمی چون فرهنگ حق و فرهنگ اخلاقی را به خوبی توضیح داده است؛ نظریه‎ی تعلیم و تربیت مورد نظر کانت را در گستره‎ی وسیع‎تر تاریخ و فرهنگ مورد بحث قرارداده تا بدین طریق ضرورت و کارآیی آموزش به‎مثابه مرکب حرکت به سوی پیشرفت و ورود به عرصه‌ی جدیدی از تمدن و فرهنگ را خاطرنشان سازد؛ سهم کانت در تولید علوم اجتماعی و اثرگذاری او بر جامعه‌شناسان را نشان داده است.

بیشتر بخوانید: 

حیدری: تا اهداف مشروطه تحقق نیابد جامعه متوقف نمی شود/ حیات اجتماعی جریان اصلی است نه تضاد توییتری ها و خشک مقدس ها
امپراتوری هخامنشیان؛ عوامل صعود و سقوط / ویژگی تمدن هخامنشی از نظر هگل؛ حکمرانی مبتنی بر رنگارنگی فرهنگی
ریشه دولت سالاری و پیشرفت در اندیشه هگل / چرا قوانین از آداب و رسوم نزد هگل اهمیت بیشتری دارد؟ 
ایده طلایی سعدی برای نجات و توسعه ایرانیان / استواری حکومت از نظر سعدی / بدون خودمراقبتی از خودمان دزدی می کنیم
امکان تحول “دولت” به سادگی امکانپذیر نیست/ انتظار بیش از حد اصلاح طلبان از دولت پزشکیان / سیاست تنازعی ریشه بحران‌ها؛جبهه پایداری محدود می شود؟

۲۱۶۲۱۶