سید محمد مسخط و روایت انتظار او برای نسخه خطی از شب تا صبح

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، من هم مثل خودم اسم پسرم را سید محمد مشکوه گذاشتم، چون از دیرباز در استان ما رسم بود که اگر بچه‌ای که نطفه‌اش بسته شده باشد، قبل از به دنیا آمدن، پدر آن بچه را می‌کشد. پسر بود، اسمش را پدرش می گذاشتم، اسم پسرم را گذاشتم تا تظاهر به مرده کند و روی پای خودش بایستد.

به روایت مهر، جایگاه علمی محمد مشکوه باعث نشد که او خود را بالاتر از دیگران بداند و او را به عالمی فروتن و پرتلاش تبدیل کند.

عکس محمد مشکات (پسر)

در میان دانشجویان هیئت علمی معقول و منقول

سید محمد مشکات در 17 بهمن 1280 (27 شوال 1319 هجری قمری) به دنیا آمد. زادگاه او بیرجند – حاکم عالم – بود که زمانی یکی از مراکز شیعیان اسماعیلیه بود و بعداً توسط سران سبزوار که شیعه اثنی عشری بودند اداره می شد و نام آن به عنوان مقر استان قهستان درآمد. از قرن دهم به بعد او را «حاکم عالم» می نامیدند.

محمد تحصیلات و دروس صرف و نحو و معانی و بیان را در مدرسه معصومیه زادگاهش نزد اساتیدی چون مرحوم آیت الله شیخ محمدباقر گازاری (عیتی) بیرجندی و مرحوم حاج شیخ هادی (هادوی) بیرجندی گذراند. پس از اتمام تحصیلات در بیرجند به حوزه علمیه مشهد رفت و از محضر مرحوم نیشابوری و آقازاده خراسانی بهره برد. در سال 1299 از مشهد به تهران آمد و در مدرسه محمودیه اقامت گزید و در تهران به تحصیل ادامه داد. سپس وارد مدرسه سپهسالار جدید (مدرسه شهید مطهری فعلی) شد. در سال 1311 به دعوت وزارت معارف وقت، معلم همان مدرسه شد و تا افتتاح رسمی دانشکده معقول و نقل به تدریس شرح منظومه حکمت حاج ملا هادی سبزواری مشغول بود. شرح هشدارها و مجازات های ابن سینا و بخش الهیات شفای ابن سینا.

پس از تعطیلی مدرسه معقول به عضویت دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران درآمد و به تدریس فقه و اصول در این دانشکده پرداخت. سرانجام در کنار اساتیدی چون مرحوم سید محمد کاظم عصار، بدیع الزمان فروزانفر، میرزا محمود شهابی خراسانی، جلال همایی، آقا محمد سنگلجی و… به مقام استادی دانشگاه رسید و در دانشکده الهیات و اسلام به تدریس فقه پرداخت. فقه در دانشکده حقوق. سخنرانی های ایشان در حقوق خانواده و بیع منتشر شده است که جنبه آموزشی داشته است. اکنون تابلوی معرفی این استاد با عکس و نمونه امضا در آرشیو دانشکده الهیات قرار گرفته است. است

سید محمد به خاطر علاقه به نسخه های خطی و عشق به کتاب های خطی شهرت داشت، تصنیف و تصحیح و تصحیح بسیاری داشت، در فلسفه و کلام و تاریخ صاحب نظر بود و شعر نیز می سرود. مهمترین کار او جمع آوری و معرفی نسخه های خطی بود که تمام دارایی خود را صرف آن کرد و سرانجام آن نسخه های خطی گرانقیمت را به دانشگاه تهران اهدا کرد. با این شرط که دانشگاه خزانه ای مستقل برای حفظ نسخ خطی و نگهداری مناسب در آن مرکز برای استفاده اهالی دانش و فرهنگ ایجاد کند. بدین ترتیب زمینه تأسیس کتابخانه مرکزی این دانشگاه فراهم شد.

رئیس وقت دانشگاه تهران، علی اکبر سایسی، آنها را به عنوان سنگ بنای بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و شالوده بنای کتابخانه قرار داد. با توجه به اینکه هر یک از دانشکده های دانشگاه دارای کتابخانه مستقلی بودند، تصمیم بر این شد که نسخه های خطی و آثار مربوط به ایران به شکل مرکزی فراتر از کتابخانه دانشکده ها، در مکانی ثابت و از محل جمع آوری شود. دیدگاه مدیریت، عضوی از «اداره انتشارات و روابط علمی» باشید که در آن زمان ریاست آن دکتر پرویز ناتال خانلری بود.

توصیه نامه محمد مشکات برای محمدتقی عالم

از آرشیو دانشکده الهیات دانشگاه تهران

سرانجام با نظارت هیأت رئیسه دانشگاه تهران مقدمات فهرستنویسی نسخ خطی اهدایی مرحوم مشکات و محمدتقی محقق معاون کتابخانه دانشکده حقوق فراهم شد. دانشگاه تهران و دانشجو و همکار و دوست مشکات به مدیریت و مالک مشترک منصوب شد. در عین حال، برای بیان اهمیت کتاب های خطی و شناسایی آن ها، محققین محمدتقی و علینقی منزوی توسط مشکات معرفی و برای فهرست نویسی آن مجموعه انتخاب شدند. این دو نفر آن نسخه ها را فهرست نویسی کردند و در طول هشت سال در هفت جلد گردآوری کردند.

سختی های کتاب را خوب می دانست، ماجراهای خرید نسخه های خطی اش زیاد است، وقتی برای خرید نسخه خطی که شنیده بود از تهران به اصفهان سفر کرد و شب دیر به آنجا رسید. شب را پشت درب صاحب آن دست نوشته سپری کرد تا فرصت از دستش نرود و دیگری کتاب را پیش از او بیابد و بخرد! بر اساس شواهد اکبر، او تمام دارایی خود را صرف خرید کتاب های خوشنویسی کرد. او در کلاس این جمله را گفت: صفیه کسی است که صرفه جویی و غبطه مالی خودش را نمی داند و خلاصه قدر پول را نمی داند. با این حساب، من احمقی هستم که قدر پول را نمی دانم و کتاب خطی می خرم که هیچ علاقه شخصی به آن ندارم. بنابراین من احمقی هستم که در اتوبوس می نشینم، اما بدون هیچ نگرانی هزینه کتاب را می پردازم!» او مجموعه ای از 1100 کتاب خطی را در مدت نزدیک به بیست سال خریده بود.

آیین نامه جدید وزارت آموزش و پرورش، اوقاف و صنایع اوقاف در سال تحصیلی 93-1392 ابلاغ شد و بر این اساس، تدریس در دانشکده های دانشگاه تهران مشروط به داشتن مدرک دکتری یا گواهی اجتهاد شد. مشکات و برخی اساتید که بالاتر از این موضوعات بودند، رساله ها و رساله هایی نوشتند که معادل دکترا به آنها اعطا شد. در سالهای پایانی سلطنت رضاخان که به دلیل قانون یکنواختی پوشش، روحانیون برای پوشیدن لباس روحانیت باید اذن اجتهاد یا اذن حدیث می گرفتند، محمد مشکات از آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، آیت الله ضیاء الدین عراقی و آیت الله سید محمد حجت. کوه کمره ای چندین تأیید بر اجتهاد و جواز حدیث دارد از مرحوم علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی. این مجوزها به اصطلاح اهل درایه از جمله «اولی» بود، یعنی با کمترین تعداد سند، مأذون را در سلسله اتصال اسناد به معصوم متصل می کرد.

محمد مشکات استعداد شعری داشت و از اعضای انجمن ادبی ایران بود. هر چند در محضر علمای بزرگ هرگز به شاعری شهره نبود. او آثار فراوانی دارد، از جمله: كلمه التوحید لرفاء التریدید (1305); عسر و حرج در حل عقد نکاح (1305); روان شناسی (ترجمه رساله عشق ابن سینا؛ ترجمه ضیاءالدین دری، تصحیح میرزا محمود شهابی، 1315)، الاجیزه (در درایا، شیخ بهایی، 1316); علم عروق یا رساله فی نبض (ابن سینا، 1317); فوائد الدریه (از جمله چند رساله ابن سینا، 1318); دارةالاخبار و لمعه الانوار (ترجمه کامل صوان الحکمه، ابوالحسن علی بن زید بیهقی، ضمیمه مهر سال پنجم، 1318); وصیت نامه محمدباقر مجلسی (پیوست 1323); دره التاج لقره الدباج (تالیف قطب الدین شیرازی جلد اول 1320); دانشماه (قسمت طبیعی، به کوشش ابن سینا، 1330); معرفت (بخشی از منطق، تألیف ابن سینا، 1331); ترجمه های کتاب بیع (از کتاب قوانین، 1332); تصحیح و تعلیق و مقدمه کتاب مفتاح البهشت، تألیف قاضی سعید قمی، مقدمه و چاپ صفیحه کامله سجادیه، مقدمه المحجه البیضاء فیض کاشانی در چهار جلد، مجموعه اشعار طاهر خوشنویس، نمونه مختصری از غزل، مثنوی و رباعی (گردآوری اکرم مهین به کوشش سید محمد مشکوا 1336); ارسطو حکیم، اولین رساله ما پس از طبیعت‌گرایانه معروف به رساله الف الصغری (ترجمه اسحاق بن حنین با شرح یحیی بن عدی و تفسیر ابن رشد با شرح و تحقیق و مقدمه و ترجمه سید محمد مشکوه، 1346) ; فعلیت و امکان در عقد وسع و آراء فارابی و ابن سینا (1356) و…

وی ضمن تدریس در دانشگاه تهران، در دبیرستان سپهسالار نیز به تدریس فلسفه می پرداخت. اساتید، بزرگان و پیشکسوتان زیادی مانند دکتر مهدی محقق نزد ایشان شاگردی کردند. سرانجام در سال 1350 از دانشگاه تهران بازنشسته شد و مدتی در دانشکده حقوق دانشگاه ملی (شهید بهشتی فعلی) که مرحوم دکتر سید حسن امامی (پس از بازنشستگی از دانشگاه تهران) ریاست آن دانشگاه را بر عهده داشت، مدتی به تدریس پرداخت. دانشگاه، اما به دلیل نیاز به مراقبت های پزشکی از سال 1351 به بعد در لندن زندگی می کرد و گاه سالی یکی دو بار به تهران بازمی گشت. در آنجا شبهای محرم و احیاء در منزل خود مجالس روضه برپا می کرد و البته دست از پی گیری کتاب نمی کشید و نسخه های خطی فارسی و عربی موجود در کتابخانه های انگلستان را شناسایی و فهرست می کرد.

محمد مشکات سرانجام پس از مدت ها بیماری در لندن درگذشت، پیکرش را به ایران آوردند و در قم به خاک سپردند.