شهرسازان توجه داشته باشند که توسعه اماکن مذهبی منجر به توسعه فضای مذهبی نمی شود!

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، هفدهمین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیئت و شعائر دینی 1403 با عنوان «هیئت: از مکان تا فضا» به میزبانی اتاق فکر هیئت و با حضور سید شهاب الدین عودی پژوهشگر آیین شناسی برگزار شد.

به نقل از مهر، عودی در این نشست به تفاوت مکان و فضا اشاره کرد و گفت: در گونه شناسی های مختلف هیئت ها به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. این دسته بندی ها شامل هیئت های مدرن، سنتی، مردمی و دولتی است. باید به جنبه های جغرافیایی و زیست محیطی هیئت ها توجه بیشتری شود.

تابلوهای ثابت و غیر ثابت

وی هیئت ها را به دو دسته ثابت و غیر ثابت تقسیم کرد و توضیح داد: هیئت های ثابت معمولا در مکان های خاصی مانند مساجد و حسینیه ها برگزار می شود، در حالی که هیئت های غیر ثابت به دلیل توسعه شهری و تغییرات جغرافیایی به صورت موقت و گذرا برگزار می شود.

عودی به هیئت های موقت اشاره کرد و گفت: این هیئت ها معمولاً با شرکت کنندگانی مواجه می شوند که به صورت مقطعی و موقت در این مراسم شرکت می کنند و عمدتاً از ویژگی های شهر مدرن است. کمیته های انتقالی در تهران بسیار گسترده تر هستند. در پارک ها و گذرگاه ها. بنابراین من آن را تابلوهایی با مشارکت‌کنندگان موقت یا مشارکت‌کنندگان گذرا در مقابل تابلوهای ثابتی می‌نامم که مشارکت‌کنندگان آن‌ها نوعی مشتریان ثابت هستند.

مناسک و تقدس فضا

عودی همچنین به نظریه های مختلف در مورد قداست مکان و فضا اشاره کرد و گفت: آیین ها می توانند به محیط قداست دهند اما باید آداب و رسوم و مقررات خاصی رعایت شود. تابلوهای انتقالی ممکن است فضای مقدسی ایجاد کنند، اما این به نیت شرکت کنندگان بستگی دارد. اما ممکن است این مفهوم در هیئت های گذرا تغییر کند، اما چون گذرا است، این فرد ارتباطی ندارد و می آید، از بسته مصرفش استفاده می کند و می رود.

این پژوهشگر حوزه مناسک در ادامه افزود: آنچه عمدتاً مکان را معنادار می کند و در هیئت های ثابت آن را به تالار و فضای مقدس تبدیل می کند، ذهنیت و پیشینه آن افراد است. آیا این اجسام گذرا فضای مقدسی را با شرکت کنندگان گذرا ایجاد می کنند یا خیر؟ چیزی که من به این نتیجه رسیدم این است که فضاهای آیینی گذرا که هیئت یکی از آنهاست، نوعی فضای هیئتی یا به نوعی فضای کج ایجاد می کند، یعنی هم فضاست و هم نیست. از یک طرف خنثی نیست و مکان معمولی نیست و به هر حال عده ای هستند که در آنجا تشریفات برگزار می کنند و از طرف دیگر مولفه های جغرافیایی یک مکان مقدس را ندارد.

عودی درباره تبدیل مکان به فضای معنادار گفت: کیفیت فضاسازی به معنای تبدیل یک مکان خنثی به فضای معنادار است که منظورمان فضای تابلو است، یکی به خود سازه و حتی مصالح به کار رفته در آن مربوط می شود. . بعد دیگر، بعد تعابیر ذهنی افراد است که وقتی به سراغ آن ساختار می رود، آن را با زمینه ذهنی خودش تطبیق می دهد. بعد سوم، بعد مشترک آن است، یعنی باید هر دو باشد. سپس می توان گفت که این مکان، فضای معنادار هیئت است.

عودی درباره گسترش تابلوهای عبوری تاکید کرد: با قداست بیش از حد فضاهای عمومی و در دسترس بودن این امر مقدس، ممکن است به مرور زمان این امر مقدس عادی و برای مردم عادی شود و دیگر قداست و قداست سابق را نداشته باشد. تقدس زدایی بودن این یک نظر است. نظر دیگری می گوید به هر حال این تابلوها قرار داده شود چون در برخوردهای بد هم شنیدن و بوییدن مداوم و هم وجود و لمس فضای مقدس تاثیر دارد و این ثابت شده است.

تخته های عبور می تواند منجر به آیین زدایی شود

عودی در ادامه به چالش های هیأت های انتقالی اشاره کرد و گفت: به نظر من تجربیات گذشته یک فرد در جایگاه هیأت، یعنی جایی که قبلا بوده است، بسیار مهم است، اما می بینیم در در هیئت های انتقالی، نوعی نگاه کارکردی به هیئت از سوی برخی افراد وجود دارد. دارد یعنی لزوماً نمی توان مشارکت مردم در فضای هیئت را نشانه دلبستگی آنها به هیئت تلقی کرد. نسبت به کسی که به یک مکان ثابت می رود. ممکن است شرکت کنندگان از نظر فیزیکی در هیئت حضور داشته باشند اما از نظر روحی و روانی به آن فضا تعلق نداشته باشند. این می تواند منجر به درگیری بین بدن و ذهن شود که در نهایت بر کیفیت تجربه مذهبی تأثیر می گذارد.

عودی اضافه کرد: این درگیری می تواند منجر به آیین زدایی شود چرا که ممکن است مردم به عنوان تماشاگر صرف در این مراسم حضور پیدا کنند.

این پژوهشگر در ادامه به چالش های دیگر هیئت های عبوری اشاره کرد و گفت: این هیئت ها ممکن است با مشکلاتی از جمله رعایت نکردن آداب و رسوم مواجه شوند که این موضوع می تواند به تشریف زدایی و کاهش کیفیت تجربه دینی منجر شود. تشریفاتی بودن یا نبودن این افراد بستگی به آن فضا دارد، یعنی وقتی شما فعال ترانزیتی هستید، با وجود اینکه در محل هیئت هستید، آیین ترانزیت در نظر گرفته نمی شود. در اینجا می توان گفت که شما به نوعی شرکت کننده هستید. مانند بسیاری از رویدادهای دیگر مانند جشن های نیکوکاری و غیره که در فضای عمومی برگزار می شود، شما یک شرکت کننده می شوید، یعنی از گذراندن آیین ها یک مشارکت اجتماعی می شوید.

ساختار موقت هیئت ها باید با توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی منطقه طراحی شود

وی در ادامه به تاثیرات اجتماعی هیئت ها بر شهرسازی پرداخت و اظهار داشت: باید توجه داشت که توسعه اماکن مذهبی موجب توسعه فضای مذهبی نمی شود. برنامه ریزان شهری باید این را در نظر داشته باشند. ساختارهای موقت هیئت ها باید با توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی منطقه طراحی شود تا بتوانند فضایی معنادار ایجاد کنند. او هم متوجه شد

عودی در پایان سخنان خود افزود: البته عزاداری دسته بندی های مختلفی دارد و آنجا آن قسمت معنا دارد. اگر معنادار شود، حتی می‌تواند ساختار و سقفی نداشته باشد و به روی تخته باز باشد. معنای فضا فراتر از مکان است.