موضوع حرز معروف امام جواد (ع) چیست؟

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، در دعای کاظمین بارگاه امام جواد علیه السلام در فرهنگ شیعه جایگاه والایی دارد. مناجات پیامبر بخش مهمی از میراث حدیثی شیعه است. بخشی از این میراث گرانبها مربوط به دعاهایی است که گفته می شد مصون از جراحات، گزیدگی ها و بیماری هاست. طلسم و طلسم از این دست دعاها محسوب می شود که غالباً در بین مردم اقبال زیادی دارد; اما دقت احادیث در مورد این دسته از ادعیه کمتر بوده و بسیاری از علمای شیعه خود را ملزم به تحلیل اسناد و متون آنها نمی دانند.

تحلیل اعتبار انتساب حرز امام جواد علیه السلام

دعاها به عنوان یکی از منابع غنی معارف اسلامی به شمار می روند و لازم است دقت علم حدیث در مورد آنها مورد توجه قرار گیرد و علمای شیعه از نظر سند و متن مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند، زیرا تعیین متن و عبارتی امکان پذیر نیست. حتی اگر محتوای قابل قبول و معتبر نزد ائمه داشته باشد. الف) منسوب به حساب می آید. در این میان، حرز منسوب به امام جواد (ع) شهرت بیشتری دارد و اسماعیل تفتانی، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی (ع) در پژوهشی به بررسی منابع و اعتبار آن پرداخته است.

حرز در لغت به معنای محل محکم و محصور و چیزی است که از آن محفوظ است. در کتب فقهی این تعبیر بیشتر در موضوع سرقت و سرقت دیده می شود; مثلاً یکی از شروط قطع دست سارق این است که مال مسروقه را از محل محصور و امن (حرز) به سرقت برده باشد.

طویز در لغت به معنای پناه بردن است. تعویذ و طلسم در بسیاری از موارد مترادف و به یک معنا به کار می روند. برخی معتقدند که مفهوم تعویذ در طول زمان دچار دگرگونی معنایی شده است; در دوره هایی به معنای لغوی آن توجه می شد و در دوره ای مترادف حرز و در دوره هایی به مفهوم طلسم نزدیک بود.

حرزها و طلسمات منسوب به امام جواد (ع)

در میراث شیعه، سه طلسم و تعویذ به امام جواد علیه السلام نسبت داده شده است: 1- طلسمی از همسر امام جواد علیه السلام که برای مأمون عباسی نوشته است. 2- حرز «یا نور یا دلیل» و 3- حرز ایام هفته به نقل از امام جواد علیه السلام.

حرز امام جواد برای مامون

این طلسم در بین مردم شهرت زیادی پیدا کرده است و آن را قاطعانه به عنوان طلسم امام جواد علیه السلام می شناسند و خواص و آداب و شرایط ویژه ای را برای آن بیان می کنند تا جایی که طلسم امام جواد علیه السلام محصولی با قابلیت تجارت است.

این حرز حداقل پس از قرن پنجم در بین مردم رایج شد. شهرت این حرز به حدی است که در فرهنگ عامه از تعابیری به معنای همراهی و همبستگی همیشگی برای آن استفاده می شود. این شهرت بزرگ باعث شده است که انتساب آن به امام قطعی تلقی شود و حتی برخی از فقها به طور ضمنی به آن اشاره کرده باشند; بنابراین، تلاش های اندکی برای بررسی علم آن صورت گرفته است.

داستان صدور حرز

حکیمه دختر امام جواد علیه السلام گفت: هنگامی که امام محمد بن علی علیه السلام به دربقع شتافت، نزد همسرش ام عیسی دختر مأمون رفتم و به او تسلیت گفتم و دیدم. که بسیار ناراحت بود و از فقدان آن بزرگوار بسیار ناراحت بود. بی تاب است و گریه می کند و ناله می کند که می خواهد خود را نابود کند. ام عیسی ضمن صحبت از صفات نیک و جوانمردی و حسن خلق آن حضرت و شرافت و پاکی و کرامت و چیزهای خارق العاده ای که خدای بزرگ او را مورد رحمت خود قرار داده بود، آرام گرفت و گفت: می خواهید خاطره ای شگفت انگیز برای شما تعریف کنم. از آن بزرگوار؟ گفتم: بله، و او این داستان را نقل کرد که مأمون به تحریک دخترش، همسر امام، در حالت مستی با شمشیر به بدن امام حمله کرد و ضربات زیادی بر او وارد کرد که جسد امام را دریدند. قطعات اما فردای آن روز که به خانه اش رفتند، او را کاملا سالم و صحت یافتند، بدون اینکه حتی یک جراحت به بدنش وارد شود.

در ادامه این داستان نقل می کند که امام جواد علیه السلام همان دعایی را که از او محافظت کرده بود، به خط خود بر پوست آهو نوشت و برای مأمون فرستاد و سپس فرمود: «این را به او بده. امیر و به او بده.» بگو برایش لوله نقره ای درست کن و این نماز را بر آن حک کن و وقتی خواست به بازویش ببندد به بازوی راستش ببند و وضو کامل بگیرد و چهار رکعت نماز بخواند… تنگه ها از هر چه سالم می ماند. آنها می ترسند و فرار می کنند.

بررسی متن و سند روایی

در روایت منقول باید به چند نکته توجه کرد; همسر امام و دختر مأمون در این روایت «ام عیسی» معرفی شده اند، در حالی که ابن شهرآشوب دختر مامون را زینب و مورخانی چون مسعودی، شیخ مفید، طبرسی، ابن شهرآشوب، شیخ صدوق و خطیب بغدادی به او ملقب به «ام عیسی» داده اند. الفضل» دانسته اند; همچنین در این روایت آمده است که دختر مأمون از شهادت امام بسیار ناراحت شد در حالی که روایات متعددی او را قاتل امام معرفی کرده است. ضمناً در متن این روایت، زنی که ادعا می کرد از نوادگان عمار یاسر است، به عنوان همسر امام ذکر شده است، اما این نام در جایی برای همسران امام ثبت نشده است.

از سوی دیگر امام در مدینه زندگی می کرد و مأمون در بغداد بود، در حالی که در متن روایت آمده است که ام الفضل دائماً شکایت امام را نزد مأمون می برد و در شب واقعه. این داستان به تصویر کشیده شده است که هم خانه امام و کاخ مامون نیز در همین شهر وجود داشته است. اشکال و تناقضات فراوان دیگری در این روایت وجود دارد که از حوصله این یادداشت خارج است; اما در بررسی اسناد اشکالاتی وجود دارد و در سلسله راویان احادیث افرادی هستند که مورد اعتماد نیستند.

در نهایت در مورد این حرز می توان گفت که داستان مربوط به علت صدور حرز با چند واقعه تاریخی مغایرت دارد که نشان از بطلان آن دارد. علاوه بر این، هر چند واقعه صدور حرز بیان یکی از معجزات امام جواد علیه السلام است، اما مورد بی توجهی بسیاری از علما و متکلمان قرار گرفته است. شاید این موضوع ناشی از بی اعتمادی به این روایت باشد. ماجرای شگفت انگیز صدور طلسم با حضور افراد زیادی اتفاق افتاد، اما تنها توسط یک نفر نقل از شد که حکایت از جعلی بودن این ماجرا دارد.

از طرفی سند ماجرای صدور حرز بسیار مغشوش است و علاوه بر قطع شدن سند، نام افراد ناشناس نیز در آن دیده می شود. سند نقل شده برای متن حرز دارای ابهامات زیادی است و ممکن است جعلی باشد; همچنین در اکثر نقل از هایی که به موضوع حرز اشاره شده، خبری از صدور حرز نیست و ماجرا به گونه ای دیگر به پایان رسیده است.

متن دعای حرز نیز فقط از طریق ابن طاووس نقل شده است و منابع و متون متأخر نیز از این منبع نقل شده است. متن دعاهای مربوط به تعویذ، «غریب» و بسیاری از قسمت های آن در متون دیگر یافت نمی شود. در نهایت می توان گفت که در این تحقیق دلیل قانع کننده ای برای انتساب حرز به امام جواد علیه السلام یافت نشد.