کاری که آیت الله طالقانی ۴۰ سال برای آن زحمت کشید

تفسیر «پرتو قرآن» که قریب به 40 سال از تألیف آن می گذرد، در 6 جلد و شامل تفسیر برخی از سوره های اول قرآن کریم و تمام سوره های سوره 30 می باشد. در جلد اول سوره. حمد تا آیه 144 سوره بقره، جلد دوم بقیه سوره بقره، جلد سوم سوره آل عمران، جلد چهارم سوره 30 از اول تا آخر سوره مبارکه. طرق، در جلد پنجم آخرین قسمت باب 30 و در جلد آخر یعنی ج. آیه بیست و دوم سوره نساء تفسیر شده است.

تاریخچه نویسندگی

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، روند شکل گیری تفسیر پرتوی از قرآن به لحاظ فراز و نشیب های نویسنده و زندگی سیاسی و اجتماعی او بسیار جالب توجه است. آیت الله سید محمود طالقانی در سال 1318 پس از فارغ التحصیلی از قم به تهران آمد. فضای سیاسی و فکری آن عصر و گرایش جوانان به مدارس الحادی باعث شد آیت الله طالقانی تمام تلاش خود را بر رساندن پیام قرآن به جوانان و روشنفکران متمرکز کند. به همین دلیل از همان سال به تفسیر قرآن و نهج البلاغه پرداختند. پس از شهریور سال 1320 فضای سیاسی تغییر کرد و امکان گسترش دروس تفسیر او در بین طلاب، اساتید دانشگاه و بعدها انجمن های اسلامی تازه تأسیس مانند انجمن اسلامی مهندسین، پزشکان، طلاب و مدرسین فراهم شد.

تشکیل این جلسات از منزل ایشان بود. سپس درس تفسیر قرآن شب های جمعه در مسجد السلطنه و از سال 1327 در مسجد هدایت تا زمان دستگیری ادامه یافت. با دستگیری وی در خرداد 1342، این دروس تعطیل شد، اما آن مرحوم آنچه را که در دوران زندان از تفسیر قرآن در ذهن داشت، نوشت و با انتقال این یادداشت ها به خارج از زندان، جلد اول تفسیر پرتوی قرآن در آبان 1342 منتشر شد. همزمان با یادداشت های ایشان، عده ای از مستمعین درس ایشان در مسجد هدایت که در بازداشت به سر می بردند، پیشنهاد ادامه آن مباحث را دادند که پذیرفته شد و مقرر شد هر هفته سه یا چهار جلسه صبح برگزار کنید. در این کلاس ها پس از بیانات استاد، نظرات وی توسط حاضرین مطرح شد.

مطالب جلسات پس از نگارش و بازنگری اولیه توسط معلم برای چاپ به خارج از زندان ارسال می شد. اما بحث در زندان ادامه جلسات مسجد هدایت نبود. تفسیر از سوره 30 قرآن آغاز شد که آغاز نزول است. این تغییر نیز بر اساس بینش معلم در قسمت 30 بود. او معتقد بود این جزء قرآن که فضای خاص آن زمان را نشان می دهد، کلید فهم قرآن است. این تفسیر در 2 جلد تهیه و به پایان رسیده است. پس از اتمام این جزء، تفسیر جزء دوم قرآن آغاز شد و تا پایان سوره بقره ادامه یافت (این تفسیر در سال 1348 منتشر شد).

پس از آزادی از زندان در سال 1346 درس تفسیر در مسجد هدایت ادامه یافت. با محاصره منزل وی در ماه مبارک رمضان سال 1350 هجری شمسی و تبعید وی به زابل، درس تفسیر مجدداً متوقف شد تا اینکه در اردیبهشت 1354 به تهران بازگشت. با دستگیری مجدد وی، عملاً این امکان از بین رفت و طبق یادداشت های وی که به یکی از شاگردانش سپرده شده بود، مجموعه ای نزدیک به 160 صفحه توسط انتشارات منتشر شد.

با آزادی از زندان، بخش‌های چاپی خدمت ایشان تقدیم ایشان می‌شود و آن مرحوم ضمن تجدید نظر، پیشنهاد می‌کنند که نام کتاب درس‌هایی از نور قرآن باشد. وی با چاپ 300 صفحه از این تفسیر، حیات فانی را وداع گفت. یادداشت های او و چیزهایی که در زندان الهام گرفته بود به تدریج منتشر شد. بنابراین تلفیق این دو مجموعه با نظر گردآورنده انجام شده است.

مطالبی که به صورت شفاهی و یا یادداشتی حفظ کرده اند بر اساس حافظه خودشان بوده و طبیعی است که برخی مطالب نیاز به مراجعه به منابع داشته باشند.

روش تفسیری

آیت الله طالقانی در مقدمه کتاب می نویسد: «من خود را مفسر نمی دانم و نور قرآن را که در ذهنم می تابد به کاغذ منتقل می کنم». این گفته که نقد فعلی نویسنده است، قاعده کتاب است که بر کل تفسیر سایه افکنده است. شرایط نگارش کتاب به گونه ای بود که نویسنده به روش تفسیری خاصی متمایل بود، روشی که اگر شرایط تغییر می کرد، شاید اولین انتخاب او نبود. در مجموع از نظر درونی و ساختاری و بیرونی و تأثیر آن بر جامعه فکری و فرهنگی مطالبی درباره این تعبیر گفته شده است:

متن اصلی: آنها از کلمات قرآن برای تفسیر استفاده می کردند و معتقد بودند که این کلمات معنای خاصی دارند که هیچ کلمه ای نمی تواند آن را بیان کند. به حدی که حتی آنها به آهنگ و کلام قرآن توجه خاصی داشتند و معتقد بودند که اگر حرکت، تشدید و آهنگ یک کلمه تغییر کند، معنی را نمی رساند. خود قرآن و ساختار و عبارت خود قرآن نیز از اجزای تفسیر است. حتی معتقد بودند که در سوره بقره و آل عمران آخرین آیه سوره بقره مربوط به آیه اول آل عمران است.
آیا تفسیر او علمی است؟ این پرسش یکی از بحث برانگیزترین مباحث تفسیر پرتوی از قرآن است. برخی به صراحت این تفسیر را تفسیری علمی می دانند و تمام اشکالات این روش را تفسیر سبک قرآن می دانند. اما باید به چند نکته اشاره کرد: اولاً بحث علم و دین جدی ترین بحث دانشمندان و متفکران دینی در دوران پیش از انقلاب اسلامی بود و در کنار مارکسیسم و باورهای الحادی، بیشترین قدرت علمی اندیشمندان را به خود جلب کرده است. و رهبران سیاسی طبیعی بود که مرحوم آیت الله طالقانی با نگاه خاص خود به طلاب از این امر غافل نشوند.
ثانیاً تاریخ تألیف تفسیر، به ویژه در دوران بازداشت و حضور برخی از روشنفکران آن روزگار که نگاه علمی به دین و البته قرآن کریم داشتند، در زندان و حضور این افراد در مباحث تفسیری ایشان. او را با اندیشه تفسیر علمی مواجه کرد. انجام داده بود که این امر باعث شده رگه هایی از این نوع نگرش در تفسیر دیده شود. اما دیدگاه او نسبت به دین بسیار روشن است. وی علم را چراغی می دانست که راه محقق را روشن می کند. علم به خودی خود حقیقت مطلق نیست، بلکه دانشمند به دنبال حقیقت است، آنچه به آن می رسد نوری است که راه را برای دیگران روشن می کند. اگر این نور را بر حقایق مطلق که آیات قرآن است بتابانیم، معنای آن حقیقت قرآنی را بهتر درک خواهیم کرد. کار انجام شد مفسرین گفتند چراغی است که نور را پراکنده می کند و آیت الله طالقانی پس از مطالعه این کتاب فرمودند که ساختار خورشید را فقط سراج می تواند توصیف کند و وحاج یعنی نور و گرما را از جایی به جای دیگر پخش کند. و سراج را نیز وقتی می گویند که نور از خود مصباح باشد، ولی اگر از جای دیگر باشد مشکه می گویند، اگر نور را غیر مستقیم گرفته شود، مصباح می گویند. آنها معتقد بودند که در قرآن کلمه مترادفی وجود ندارد و هر کلمه معنای خاص خود را دارد. وحاج ساختار خورشید را نشان می دهد که نور را به شدت پرتاب می کند.
تطابق آیات و سوره ها: آنها معتقد بودند که تنظیم آیات توسط خود پیامبر(ص) انجام شده است، زیرا ترتیب آیات بر حساب خاصی و به عبارتی معجزه بوده و ربطی به آن ندارد. بزرگی یا کوچکی و ترتیب نزول آیات.

منابع مؤلف در تفسیر

اگر چه بخشی از تفسیر حاصل درس ایشان در شرایط محدود است، اما با توجه به شهادت متن تفسیر و نقل از حاضران در دروس ایشان، به برخی منابع (البته جلد اول) توجه شده است. که خودشان در سلول انفرادی نوشته اند، بدون اشاره به هیچ کتابی در آنجا ذکر می کنند که من مثل مرده ای در قبر هستم و منبعی ندارم.

مفاتیح الغیب ملاصدرای شیرازی و تفسیر مجمع البیان در دسترس او بود.
تفسیر شیخ محمد عبده با عنوان المنار. در مورد علاقه آیت الله طالقانی به سید جمال الدین اسدآبادی (که شیخ محمد عبده مستقیماً تحت تأثیر او بوده است) این تعبیر را آورده اند.
تفسیر سید احمد خان هندی. این تفسیر شاخص ترین تفسیر علمی قرآن کریم در افراطی ترین نوع آن است، تا جایی که تمام معجزات پیامبران را توجیه علمی کرده است. شرایط اجتماعی که در ابتدای مقاله ذکر شد اهمیت این تعبیر را روشن می کند.
تفسیر جواهر لعل طنطاوی، مصری که به نوعی محقق تفسیر علمی قرآن است.
تفسیر المیزان نیز مورد توجه ایشان بود و قسمت هایی از آن در کلاس ها خوانده می شد و گاه نقد و تحلیل می شد.

تأثیر تفسیر در جوامع علمی و فرهنگی

تفسیر پرتوی از قرآن، آیات را به گونه ای تفسیر می کند که نازل شده است و راهنمای افرادی است که به دنبال فعالیت های اجتماعی هستند که عقاید و افکارشان زنده است و اگر کسی این تفسیر را بخواند تحت تأثیر قرار می گیرد. روشنفکران دینی در دهه 30 تا 50 بیشترین تأثیر را از این تفسیر و آیت الله طالقانی گرفتند و پس از خواندن این تفسیر وارد عرصه مبارزه شدند و در واقع ایشان مردم را به حرکت اجتماعی تشویق کردند.

از اینجا داستان سیاسی بودن تفسیر پرتوی از قرآن شکل گرفت و برخی به شدت آن را تفسیری سیاسی از قرآن و اسلام می دانند. البته اشتباهی که در اینجا پیش آمده، اختلاط موضوعات روز و تفسیر سیاسی کتاب است. طبیعی بود که در فضای ملتهب دوران انقلاب، سیاست و سیاست ورزی در همه جنبش ها، حتی فعالیت های فرهنگی و مذهبی حرف اول را می زد، اما با این حال، مجامع علمی نیز از این تعبیر غافل نبودند. نقل شده است که آیت الله مصطفی خمینی از جمله منابعی که برای تألیف تفسیر خود برگزیده بود، تفسیر قرآن پرتوی بوده است و این مطلب مورد تأیید پدر معظم له نیز بوده است.