یادبود محقق مبارز – یوبیک آنلاین

تقریبا هیچ یک از اساتید فعلی دانشگاه تهران و فارغ التحصیلان دانشکده حقوق و علوم سیاسی در دهه 70 خاطره ای از دکتر رضا رئیس طوسی ندارند. مردی که راه خود را از کانون های دانشجویی کشوری آغاز کرد، به عضویت سازمان مجاهدین خلق درآمد و آن را ترک کرد و تا دهه 1350 در دانشگاه تهران استاد بود.

استاد و محققی که تلاشش در تبیین تاریخ معاصر ایران به ویژه در حوزه مشروطه منجر به انتشار کتاب هایی شد که نمونه واقعی و بدیع سند پژوهی در میان پژوهشگران علوم سیاسی ایران معاصر است. اساتیدی چون دکتر احمد خالقی و دکتر محمدجواد غلامرضا کاشی که درک دقیق تری از کلاس درس و مباحث ایشان داشتند، اذعان دارند که دکتر رئیس طوسی هم فعال سیاسی و هم محقق علوم سیاسی بوده و در درس های ارائه شده در طبقه، درک عینی از پدیده ها و رویدادهای سیاسی معاصر، به ویژه انقلاب 57.

موضوعی که به مبارزه او با حکومت پهلوی و حضورش در مصر برمی گردد و به گفته خودش همزمان با حفظ رابطه تحصیلی و سیاسی با محمد حنیف نژاد دوره های آموزشی نظامی و چریکی را در مصر گذرانده بود. از این رو رئیس طوسی یکی از افرادی بود که برای کمک به کادرسازی سازمان مجاهدین خلق در آن سال ها اولین دفترچه های آموزش نظامی را به ایران منتقل کرده بود.

تجربه حضور استاد در مصر و درک پیچیدگی «جنبش احیای اسلامی و ملی» در این کشور در مقاله «احیای اسلامی و ملی در مصر» به صورت عینی منعکس شده است. مقاله ای که به بررسی تأثیر امپریالیسم در تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مصر قرن نوزدهم می پردازد و تفکر سید جمال الدین اسدآبادی و یارانش را در این احیا برجسته می کند.

شاید درک او از ناسیونالیسم جمال عبدالناصر در مصر بود که مشکل درک تأثیر استعمار خارجی بر تحولات داخلی ایران را شکل داد. از این منظر، او منتقد سیاست‌های امپریالیستی بود که ناسیونالیسم را در کشورها تحت تأثیر قرار داده و روند توسعه خاورمیانه را مختل کرده بود. تجربه ای که توانست درک او از مارکسیسم را واقع بینانه تر کند تا در دام کنش ایدئولوژیک ناشی از تفاسیر نادرست گرفتار نشود.

از این رو در سال 1354 همزمان با تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین از اسلام به مارکسیسم که توسط تقی شهرام و بهرام آرام انجام شد و به شکل گیری مارکسیستی بخشی از سازمان مجاهدین خلق انجامید، از خود جدا شد. خط ایدئولوژیک و به جمع حامیان پیوست. رویکرد اسلامی به مبارزه مسلحانه مطرح شد و او آشکارا مخالفت خود را با این جریان در سازمان اعلام کرد. مشکلی که متعاقباً مانع از مارکسیست شدن بسیاری از نیروهای مسلمان شد. سپس به همراه نوحی و رفیعی پاسخ اعلام مواضع تغییر ایدئولوژی در سال 1354 را در خارج از کشور در کتابی با عنوان «روند جدایی» منتشر کرد.

رئیس طوسی پس از دریافت دکترای علوم سیاسی از دانشگاه بیرمنگام به ایران بازگشت و پس از انقلاب به عنوان عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به کار شد.

سه اثر مکتوب او شامل کتاب بحران نفت و انرژی، زوال نظام اجتماعی و فروپاشی حکومت قاجاریه و کتاب سرزمین سوخته دیپلماسی انگلیس در سیستان و بلوچستان از آثار ارزشمند استاد است. که سه مورد از آنها با استناد به اسنادی گردآوری شده است که به گفته محققان علوم سیاسی، اسناد دست اول ارزشمندی در کشف مناسبات سیاسی دوره قاجار و ارتباط آن با سیاست قدرت های فرامنطقه ای در آن زمان. علاوه بر این، کتاب زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار کاملاً بر اساس اسناد آرشیو وزارت خارجه انگلیس تدوین شده است و از این منظر نقش استعماری انگلیس در تجزیه و انحلال سلسله قاجار بوده است. مورد بررسی قرار گرفت.

«بحران نفت و انرژی» یکی از اولین آثار استاد است که در سال 1363 توسط انتشارات کیهان منتشر شد و دکتر رئیس طوسی در این کتاب به بررسی نقش امپریالیسم در صنعت و تجارت کشورهای حوزه می پردازد. منطقه به خصوص ایران

اما کتاب زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار کاملاً بر اساس اسناد آرشیو وزارت امور خارجه انگلیس تدوین شده است و از این نظر نقش استعماری انگلیس در فروپاشی و انحلال قاجاریه به خوبی دیده می شود. توضیح داد. مزیت این کتاب علاوه بر استفاده گسترده از منابع و اسناد دست اول آرشیو وزارت خارجه انگلیس، دقت نویسنده در بیان جزئیات داده های اقتصادی و اجتماعی ایران قبل از مشروطه است.

همچنین کتاب «سرزمین سوخته؛ «دیپلماسی انگلیس در سیستان» انتشارات گام نو درباره دخالت انگلیس در سیاست ایران و افغانستان و بررسی پیامدهای دخالت انگلیس در سیستان و بلوچستان بر اساس اسناد دست اول است.این کار پژوهشی است. را می توان از معدود آثاری دانست که به بررسی تأثیر سیاست های یک کشور خارجی بر منطقه ای از کشور می پردازد و در جهت بررسی پیامدهای سیاست آن زمان انگلیس حائز اهمیت است. در مورد سیستان و بلوچستان آنچه در پشت جلد این کتاب در مورد وضعیت این منطقه نوشته شده است: «دشت های بی آب و علف سیستان، با مردمانی که از غفلت بسیار رنج برده اند، با چشمانی که حتی اشک خشکیده است. با ناامیدی به سرنوشت تحقیرآمیز آنها بنگر.”

دکتر رئیس طوسی از نسل اساتیدی است که علیرغم مهجور ماندن در برابر حوادث سیاسی، توانستند از خود الگوی «فعال-پژوهشگر» بسازند. مردانی که کنشگری را تا سرحد مبارزه مسلحانه علیه نظام سیاسی موجود و در دوران تغییر ایدئولوژی یک سازمان سیاسی-نظامی پیش بردند، با درک درست از برداشت های غلط خود از مارکسیسم، توانستند مسیر جدیدی را ایجاد کنند. که دیگران نیز بتوانند در آن مسیر حرکت کنند. . شرح استاد زندگی جوانی است که در دهه 30 وارد دانشگاه تهران شد و مسئولیت اجتماعی خود را بر پایه یادگیری و درک نظریه های سیاسی قرار داد و در عین حال آموخته های خود را در داخل و خارج از کشور به مرحله عمل رساند. وی پس از بازگشت به ایران آثار منحصر به فردی از خود خلق کرد. برگها به گفته اساتید فعلی دانشگاه تهران، استادی استوار، جدی و پرتلاش و برای شاگردانش مانند دوستی فروتن، خیرخواه و فداکار بود.

رحمت و آرامش خداوند بر آنان باد.

* Ph.D. دکتری اندیشه سیاسی، دانشگاه تهران

216216