هدف از رعایت حجاب چیست؟

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، علیرضا رحمانی، دکتری. پژوهشگر جامعه شناسی و دین در گروه مطالعات راهبردی میراث در جدیدترین نقل از خود در این زمینه “حجاب” نقل ازی با عنوان «مسئله حجاب؛ چرخش های فرهنگی و مذهبی» منتشر شده است. هدف این نقل از بررسی ابعاد فرهنگی، مذهبی و روانی تغییر الگوی حجاب در بین زنان مسلمان است. در متن زیر نگاهی کوتاه به بیان مسئله، ادبیات و مختصات این تحقیق داریم.

یک سوال ساده را در نظر بگیرید: یک نفر در حال غذا خوردن است. هدف او از غذا خوردن چیست؟ این سوال را می توان به دو صورت پاسخ داد. شكل اول ساده ترين شكل ممكن است كه اساسي ترين علت تغذيه در نظر گرفته مي شود و همان علت را به خوردن اين شخص نسبت مي دهند. بنابراین می گوییم که چون گرسنه است غذا می خورد و برای تامین مواد مورد نیاز بدنش این کار را انجام می دهد. اما مورد دوم که به واقعیت نزدیکتر و البته پیچیده تر است این خواهد بود که غذا خوردن این فرد بسته به عوامل زیادی می تواند دلایل مختلفی داشته باشد. به عنوان مثال، فردی که در صحرا یک تکه نان خشک می خورد و فردی که در یک رستوران شیک خاویار می خورد، دلایل بسیار متفاوتی برای عمل به ظاهر یکسان غذا خوردن دارند. خوردن خاویار برای نشان دادن طبقه اقتصادی فرد به جای رفع گرسنگی و تامین مواد مغذی انجام می شود. حالا منطق این مثال را از قسمت خوردن و غذا جدا کنید و به قسمت لباس و پوشاک وصل کنید! قبل از اینکه چسب را زمین بگذارید، نخ حجاب را به این مجموعه وصل کنید.

حالا نوبت سوال جدیدی است که بعد از گفتن این همه داستان دیگر نمی توان ادعا کرد که یک سوال ساده است. هدف زنی که حجاب را رعایت می کند/بی حجاب است چیست؟ گرایش به ساده‌سازی بیش از حد در این زمینه ما را بر آن داشته تا با چندین پاسخ از پیش آماده‌شده از سوی دستگاه سیاست‌گذاری مواجه شویم. پاسخ هایی که رعایت حجاب را به «عمل به شرع/تعهد قانونی» و عدم رعایت آن به «اختصار، فریب یا در نهایت لجاجت (که بسیار حداقلی است)» تعبیر می کنند. مشکل از زمانی شروع می‌شود که این پاسخ‌ها مبنای تصمیم‌گیری‌های سیاستی قرار می‌گیرند و این تصمیم‌ها با درک نادرست یا حداقل ناقص انگیزه‌ها به میدان بازی حمله می‌کنند.

در مواجهه با مسئله حجاب معمولاً دو دیدگاه حاکم بوده است: یکی دیدگاه فقهی و شرعی و دیگری دیدگاه سیاسی. اما آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفته، دیدگاه روانشناختی و ارتباط آن با بعد اجتماعی است. پوشاک از دیرباز پیوند عمیقی با موضوع منزلت اجتماعی داشته است، علاوه بر این، ارتباط آن را با مفهوم مصرف و سرمایه نمادین که توسط جامعه شناس فرانسوی پیر بوردیو پیشنهاد شده است، می توان مشاهده کرد. حجاب نیز از این نظر که در عرصه پوشاک به وجود آمده است از این قاعده مستثنی نیست و بخش قابل توجهی از این پدیده تحت تأثیر این پیشینه بوده و خواهد بود.

آنچه در تصمیمات سیاست گذاران غایب است توجه به انگیزه های افراد در رعایت یا عدم رعایت حجاب است. آنچه در سر زنان محجبه می گذرد بسیار مهمتر از آنچه بر سر آنهاست یا نه! این دیدگاه دلیل اولیه تهیه نقل ازی بود که در گروه بررسی های راهبردی میراث با عنوان «مساله حجاب؛ چرخش های فرهنگی و مذهبی» تهیه شد.

این نقل از بخش‌های مختلفی دارد که در اینجا مجالی برای بیان کامل آن‌ها نیست، اما در بخشی از نقل از با تمرکز بر پژوهشی کیفی درباره حجاب خارج از ایران و زنان مسلمان مهاجر، به این پرسش پاسخ داده است. از آنچه زنان را تحریک می کند چه چیزی می تواند باشد که حجاب را رعایت نمی کند؟ این تحقیق بر اساس مفهوم نظری مصرف جبرانی، توضیح می‌دهد که چه عواملی بر ترک حجاب توسط برخی از زنان مسلمانی که به کشورهای غیراسلامی مهاجرت کرده‌اند و چه معنایی برای آنها دارد، توضیح می‌دهد. به عبارت ساده، مصرف جبرانی به معنای نوعی مصرف و استفاده است که در آن هدف اصلی مصرف در جایگاه دوم یا مهمتر است و هدف دیگری از سوی شخص مورد نظر وجود دارد. به عنوان مثال، شخصی که هدفش از خرید یک کالای لوکس برآوردن نیاز با آن کالا نیست، بلکه جبران عنصری است که در حوزه دیگری از زندگی اجتماعی یا عاطفی خود داشته است. با این توضیح، رعایت نکردن حجاب بر اساس مطالعه موردی پژوهش مذکور، لزوماً اقدامی برخاسته از حوزه اعتقادات مذهبی یا سیاسی نیست، بلکه نوعی مصرف (یا در این مورد عدم مصرف) است. که فرد را از گذشته یا زمینه اجتماعی که برای اوست جدا می کند. خوشایند نیست و جدا می کند.

از سوی دیگر در حوزه رعایت حجاب با پدیده ای به نام «سبک حجاب» مواجه هستیم. پدیده ای که گسترش آن تغییراتی را در بدن دینداران و به ویژه نسل جوان آنها نشان می دهد. سبک حجاب با مفهوم کرامت و مصرف نمادین گره خورده است. رعایت سبک های حجاب، ضمن پاسخگویی به دغدغه دینی مبنی بر اطاعت از دستور الهی در امر حجاب، می تواند پاسخ های مطلوب گروه وسیعی از زنان و دختران را در رابطه با موقعیت اجتماعی، مد و زیبایی نیز برآورده کند.

مخلصانه، صرف نظر از موضع خود، در کدام سمت این میدان قرار داریم و چه چیزی را رد یا تایید می کنیم، عدم توجه به انگیزه ها و زمینه هایی که این انگیزه ها را تولید و تقویت می کنند، در نهایت باعث دور شدن ما از نقطه مطلوب می شود. حاصل چنین نگاهی این است که به گرسنگان بیابان خاویار می دهیم و در ظرف مجلل رستوران نان خشک سرو می کنیم!

یادآور می شود؛ در سال 1399 گروه تحقیقات استراتژیک میراث به عنوان یک اتاق فکر مستقل و غیرانتفاعی فعالیت خود را آغاز کرد. هدف این گروه کمک به فعالان دینی ایران برای اتخاذ بهترین راهکارها برای حل مشکلات اجتماعی-فرهنگی جامعه است. تمرکز این گروه بر پژوهش های فرهنگ، دین و جامعه است. پیش از این، میراث نیز نقل از های علمی و راهبردی بر اساس; موضوع حجاب، جدایی از دین در ایران و جهان، آسیب شناسی و ارائه راهکار برای ایرانیان در زیارت اربعین، نقشه پژوهش های حوزه دین، پیش بینی الزام به حجاب در افق 1411، مسائل و راهکارهای حمایت پناهندگان افغانستانی در ایران، چالش های مادران در تربیت دینی فرزندان، نقشه ای از مسائل اجتماعی و فرهنگی ایران تهیه و منتشر کرده است. شیعیان و غیره