تفاوت رشوه و ربا با نگاه قرآن به این موضوع چیست؟

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، پاسخ های استاد شیخ حسین انصاریان به سوالات جوانان را می خوانید:

در ابتدا مناسب است معنای رشوه و ربا روشن شود تا تفاوت آن دو روشن شود، سپس حرمت آنها را از منظر قرآن و سنت مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم; بنابراین بحث را در بخش های زیر دنبال می کنیم:

بخش اول: تعریف رشوه

محقق اردبیلی راه می گوید: رشوه در اصطلاح فقهی به مقدار مالی است که برای حکم (صحیح یا نادرست) به قاضی داده می شود.

محقق نراقی (ره) می گوید: رشوه مالی است که قاضی از یکی از دو طرف دعوی یا از هر دو و یا از طرف دیگر بگیرد تا بر علیه طرف دیگر حکم کند.

قسمت دوم: تعریف ربا

قطب الدین راوندی (رضی الله عنه) می فرماید: ربا در بسیاری از لفظ و در بسیاری از لفظ بر مال اصلی از همین قسم یا مانند آن است، مانند بسیاری بر مقدار قرض به سبب مدت. یا دادن یک درهم و یک دینار به دو درهم و دو دینار

تاكنون مشخص شد كه ربا به واسطه مدتي كه پول يا مال در تصرف قرض‌گيرنده است، بهره پول يا مال در قرض است و رشوه به مقدار وجهي است كه قاضي از آن مي‌گيرد. یکی از طرفین دعوی یا از هر دو جهت صدور حکم. علیه طرف مقابل حکم صادر می کند.

یادآوری دو نکته ضروری است:

1- امروزه مردم گاهی به جای رشوه به عناوینی مانند هدیه یا انعام اشاره می کنند. واضح است که تغییر نام رشوه را به واقعیت تبدیل نمی کند.

2- اگرچه اصل ارتشاء پرداخت مبلغ معینی به قاضی در دادگاه است، اما امروزه پرداخت هر نوع وجهی حتی به غیرقاضی برای تسریع در راه اندازی به عنوان رشوه اطلاق می شود.

بخش سوم: ارتشاء از منظر قرآن و روایات

موضوع رشوه در اسلام و جامعه اسلامی به قدری زشت است که در قرآن کریم و کلام معصومین علیهم السلام به شدت به آن پرداخته شده است.

در قرآن کریم می خوانیم: «اموال یکدیگر را بیهوده نخورید و قسمتی از آن را به قضات ندهید تا بخشی از مال مردم را با گناه بخورید، در حالی که می دانید، در این آیه تبانی است. بین قاضی و رشوه دهنده برای تصاحب غیر عادلانه اموال طرف مقابل صریحاً ممنوع است، به عبارت دیگر: رشوه دادن و گرفتن رشوه نیز مشخص است آیه: حکمی که قاضی پس از گرفتن رشوه در مورد مال مورد اختلاف صادر می‌کند، باطل است و مال مورد اختلاف برای کسی که با رشوه حکم می‌کند، حلال نمی‌شود و امام صادق علیه‌السلام فرمودند : رشوه گرفتن در عرصه ی حکومت، توهین به خدای بزرگ و رسول خدا (ص) است البته این مسائل فقط مربوط به قاضی نیست، بلکه به هرکسی هم مربوط می شود که برای صدور و اجرای هر حکمی به ناحق پول می گیرد، از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل کرده است: هر والی که رشوه بگیرد، مشرک است.

در حدیث معروفی از پیامبر اکرم (ص) خداوند رشوه دهنده و رشوه گیر را لعنت کرده است. مبارزه با پدیده شوم رشوه در سیره معصومین علیهم السلام به خوبی مشهود است. علی (علیه السلام) پس از بیان ماجرای برادرش عقیل و آهن تفتیده فرمود: حکایت کسی که از این داستان شگفت‌انگیزتر است. [در تاریکی شب] ظرف سرپوشیده [پر از حلوای خوش طعم و لذیذ] ما را آورد اما این حلوا معجونی بود که من از آن متنفر بودم. گویا با بزاق مار یا استفراغ آن خمیر شده است. گفتم: این حلوا هدیه است یا زکات یا صدقه؟ که صدقه و زکات بر ما اهل بیت حرام است. گفت: نه این است و نه آن، بلکه هدیه است.

امیرالمؤمنین علیه السلام ناراحت شد، سپس فرمود: عزاداران در عزا گریه کنند! آیا از طریق دین خدا وارد شده ای تا مرا فریب دهی؟ آیا سیستم ادراک شما به هم ریخته است یا دیوانه هستید؟ یا دچار توهم هستید؟ به خدا قسم! اگر اقلیم های هفت گانه و آنچه در زیر آسمان است به من بدهند هرگز با پوست گرفتن از دهان مورچه خدا را نافرمانی نمی کنم. این دنیای تو برای من از یک برگ جویده شده در دهان ملخ بی ارزش است. با علی نعمت های فناپذیر و لذت های فناپذیر دنیا چه کنیم؟! .

چون رشوه دادن و گرفتن رشوه باعث تضییع حقوق ضعیفان می شود و یکی از بزرگترین موانع اجرای عدالت در جامعه است، اسلام با شدیدترین لحن با آن برخورد کرده است. بدیهی است که اگر رشوه در هر جامعه ای رخنه کند، نظم اجتماعی از هم می پاشد و ظلم، فساد، بی عدالتی و تبعیض جایگزین اجرای قانون و عدالت در آن جامعه می شود. پس شایسته است جامعه اسلامی با الهام گرفتن از آیات نورانی قرآن و گفتار و زندگی معصومین (علیهم السلام) محیط زندگی خود را از آلودگی رشوه پاک کند و سلامت جامعه را حفظ کند.

قسمت چهارم: ربا از دیدگاه قرآن و روایات

ربا مانند رشوه یکی از عوامل تخریب زن و ایجاد شکاف طبقاتی در جامعه است، از این رو دین مبین اسلام مبارزه جدی با ربا را آغاز کرده و در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام به آن اشاره شده است. (ع) با قوی ترین لحن. برای اختصار، در این بخش، تنها به چند نمونه از آیات و روایات محدود شده است:

الف) ربا در قرآن

حرمت ربا در قرآن در مراحل مختلف و با لحن های مختلف بیان شده است. روشن ترین آیات در این باره آیات زیر است: ای کسانی که ایمان آورده اید، چند بار ربا نگیرید و از خدا بترسید تا رستگار شوید، از آتشی که برای کافران آماده شده بپرهیزید.

دو نکته در آیه دوم قابل توجه است:

1- ربا با روح ایمان سازگار نیست و رباخواران در آتشی که در انتظارشان است با کافران شریک می شوند.

2- اصل آتش دوزخ مخصوص کافران است و گناهکاران به اندازه ای که با کافران شباهت و هماهنگی پیدا می کنند در آن شریک هستند.

ب) ربا در روایات

در روایات متعددی از پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام) ربا از زنای محرم بدتر شمرده شده است; از جمله: امام صادق علیه السلام فرمود: یک درهم ربا نزد خداوند از هفتاد زنا با یک محرم بدتر است. چون رباخوار با اعمال خود بر حکم خدا قیام کرد، عذاب های سختی در عالم برزخ و روز قیامت در انتظار اوست. پیامبر اکرم (ص) فرمود: افرادی را دیدم که به دلیل بزرگی شکم نمی توانستند بایستند. از جبرئیل پرسیدم: اینها چه کسانی هستند؟ گفت: آنها رباخوارند.

پیامبر (ص) می فرماید: خداوند متعال شکم رباخوار را از مقدار ربا که خورده است پر می کند و اگر با اموالی که از طریق ربا به دست آورده تجارت کند خداوند هیچ عملی را از او نمی پذیرد و هنگامی که اگر یک قیراط از این مال داشته باشد، خدا و ملائکه او را لعنت می کنند.

حضرت رضا (علیه السلام) در بیان فلسفه حرمت ربا می فرماید: علت حرام خداوند از ربا این است که: در ربا، مال فاسد می شود. هنگامی که یک درهم را به دو درهم معامله می کنند، درهم پشت در برابر یک درهم قرار می گیرد و درهم دیگر از طریق باطل به دست می آید. ربا و معاملات ربوی در هر حال ضرر و عیب برای طرفین معامله است به همین دلیل خداوند آن را حرام کرده است.

قسمت پنجم:

پس از روشن شدن معنای رشوه و ربا و بیان برخی از آیات و روایات وارد شده در این دو موضوع، اکنون باید این موضوع را بررسی کنیم که گناه کدام یک از آنها سنگین تر است؟ در کتب روایی و اخلاقی گناهان به دو دسته گناهان صغیره و کبیره تقسیم می شوند.

در تعریف گناه کبیره از امام صادق (علیه السلام) منقول است: گناهان کبیره آنهایی هستند که خداوند آتش جهنم را بر آن واجب کرده است.

در برخی از روایات، ربا از گناهان کبیره شمرده شده است; ناگفته نماند که در برخی از احادیث، عظمت ربا با قید بعد از بینه آمده است; این شرط به این دلیل است که مسلمان پس از دانستن حرمت ربا در اسلام و ارتکاب آن، مرتکب جرم بزرگی می شود. بنابراین، بر اساس نص روایات بسیاری، ربا از گناهان کبیره به شمار می‌رود، اما در مورد رشوه، صراحتی وجود ندارد که از گناهان کبیره باشد. اما چنان که در احادیث رشوه آمده است، امیرالمومنین (علیه السلام) فرمود: هر قاضی که رشوه بگیرد مشرک است.

در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نیز می خوانیم: شرک در خدای بزرگ از گناهان کبیره است. با کنار هم قرار دادن این دو روایت می توان نتیجه گرفت که رشوه گرفتن از گناهان کبیره است. به امید اینکه جامعه اسلامی شاهد عواقب ناگوار این دو گناه نباشد و همگی از عذاب های اخروی در امان باشیم.