انقلاب سفید در اردبیل و واکنش روحانیون

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغان، در دوران حکومت پهلوی اعتراض و مخالفت علما و مردم علیه سیاست های رژیم به ویژه در موضوعاتی مانند انقلاب سفید و لایحه شش گانه شکل گسترده ای به خود گرفت. در این میان استان آذربایجان شرقی و به ویژه شهر اردبیل یکی از کانون های اصلی مخالفت ها بود. علمای برجسته این خطه از جمله آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی با ایراد سخنرانی های افشاگرانه از سیاست های دولت انتقاد کردند و مردم را از پیامدهای این تغییرات آگاه کردند.

به نقل از پایگاه اطلاع رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، به بررسی فضای سیاسی و اجتماعی آن روزگار اردبیل و تحلیل نقش مبلغان، علما و نهادهای امنیتی در مدیریت اوضاع می پردازد. همچنین نحوه برخورد رژیم با سخنرانی های انتقادی در مساجد، جلسات امنیتی مقامات استانی برای کنترل اوضاع و واکنش جامعه مذهبی به اقدامات حکومت پهلوی ذکر شده است:

«استاندار آذربایجان شرقی اعلام کرد که در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان آقای سید عبدالکریم موسوی در مصلی اعظم اردبیل سخنرانی کرد که به گفته سازمان اطلاعات و امنیت و رئیس پلیس اردبیل این سخنرانی تحریک آمیز تلقی شد. و بر خلاف دستورات صادره، نوار سخنرانی از سوی ساواک اردبیل برای ساواک تبریز ارسال و موظف به تعقیب و دستگیری شد. رئیس پلیس محل نیز نظر پلیس تبریز را در این زمینه جویا شد.

بررسی اسناد و نقل از‌های باقی‌مانده از ژاندارمری نشان می‌دهد که انتقادات رژیم پهلوی به مساجد و سخنرانی‌های مبلغان و علمای انقلابی اردبیل محدود نمی‌شود. بلکه چنین رویکردی در مناطق اطراف نیز نقل از شده است. یکی از این نقل از ها به سخنرانی انتقادی حاجی حسین حلیمی در نمین در منزل فیروزخان (کارمند مرزبانی نمین) در دهم بهمن 1341 اشاره دارد.

هنوز جامعه از تب و تاب مبارزه با تایید ضد اسلامی انجمن های ایالتی و ولایتی نیفتاده بود که شاه شخصا وارد میدان شد و 6 لایحه را ابلاغ کرد. وی با مراجعه به آرای عمومی و برگزاری همه پرسی خواستار تصویب این لوایح شد. علما و مراجع در برابر روند غیرقانونی این رفراندوم موضع گرفتند، اما شاه مصمم بود به هر قیمتی آن را اجرا کند. علمای اردبیل نیز به تبعیت از مرجع تقلید در سخنرانی های خود به مخالفت با انقلاب سفید پرداختند.

استاندار وقت اردبیل در نقل ازی به استاندار آذربایجان شرقی اعلام کرد:

وی ادامه داد: با بررسی نقل از های پلیس مشخص شد که سخنان برخی از وعاظ برای منافع و مصالح کشور شاهنشاهی مضر است، بنابراین کمیسیونی تشکیل و تصمیمات لازم اتخاذ شد و بر اساس این تصمیم، مراجع انتظامی توصیه می شود از تکرار این گونه سخنان جلوگیری شود، زیرا در این شرایط حساس که گام های موثری در جهت رفاه و آسایش مردم و بهبود وضعیت اجتماعی برداشته می شود، ممکن است چنین سخنانی زمینه ساز باشد. بنابراین با توجه به دستورات دریافتی از نهادهای زیرمجموعه باید از آن جلوگیری کرد.

استاندار آذربایجان شرقی در واکنش به این نقل از دستور بررسی دقیق این موضوع را داد تا مشخص شود سخنان واعظ مغایر با مصالح کشور است یا خیر. وی همچنین دستور داد نسخه نقل از سخنرانی ها برای شهربانی و ساواک استان ارسال شود تا مأموران در اردبیل راهنمایی های لازم را دریافت کنند.

برگزاری همه پرسی و واکنش ها

رفراندوم تصویب قوانین شاه و ملت یا انقلاب سفید با وجود مخالفت گسترده علما و مراجع برگزار شد. اما مخالفت ها و اعتراضات ادامه یافت. با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان سال 1341 مسئولان استان سعی کردند پیش بینی های لازم را برای شب های احیا انجام دهند. در جلسه ای که با همین هدف و با حضور علی دهقان (فرماندار)، تیمسار آزموده (فرمانده لشکر 2 آذربایجان شرقی)، سرتیپ مهرداد (رئیس ساواک آذربایجان شرقی)، سرتیپ عطایی (رئیس شرق) برگزار شد. شهرداری آذربایجان) و سرهنگ طباطبا وکیلی (فرمانده ژاندارمری آذربایجان) برگزار شد، استاندار نقل ازی از وضعیت حساس اردبیل در ایام سوگواری به ویژه روزهای 19 و 21 ماه مبارک رمضان. کمیسیون پس از بحث و بررسی تصمیم گرفت سرهنگ طباطبا وکیلی که سابقه حضور در اردبیل را داشت به این شهر اعزام و تذکرات لازم را به روحانیون بدهد.

ادامه ایرادات و سخنرانی های انتقادی

آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی در ماه مبارک رمضان در مسجد میرزا علی اکبر درس خود را ادامه داد. وی در روز 19 بهمن به انتقاد از وضعیت اجتماعی کشور پرداخت و همچنین به شایعات منتشر شده از سوی کارگزاران دولت مبنی بر ارتباط علما با مالکان بدنام پاسخ داد و گفت:

وی ادامه داد: برخی افراد کثیف و رشوه خوار و خائن به کشور و اسلام می گویند که صاحبان بدنام مبالغ هنگفتی را به علما داده اند تا تبلیغ کنند این در حالی است که این پول در دست صاحبان نیست اما در سفارتخانه ها».

وی همچنین به موضوع امتیاز تنباکو در زمان ناصرالدین شاه اشاره کرد و گفت که میرزای شیرازی با فتوایی امتیاز تنباکو را لغو کرد و ملت ایران را نجات داد. وی سپس تاکید کرد: علما همچنان خادمان واقعی کشور هستند نه وزرا و وکلا و روسای ادارات.

آیت الله موسوی اردبیلی نیز در شب 25 بهمن 1341 در مسجد میرزا علی اکبر مجتهدی سخنرانی کرد که مضمون این سخنان انتقاد از وضعیت آموزش و پرورش و بیکاری جوانان و کمبود اموال ادارات دولتی بود.

نقل از ماموران امنیتی از شب های احیا

در شب 21 ماه مبارک رمضان (6 اسفند 1341) مراسم شب احیا با حضور گسترده مردم برگزار شد. نقل از ستوان یکم آموزگار از این مراسم شامل بخشهایی از سخنرانی آیت الله موسوی اردبیلی است. وی پس از ذکر تعمیر مسجد و کمک های مالی بازاریان به بیان عقل و جایگاه آن در بدن انسان پرداخت. سپس به موضوع تقلید و خطرات تقلید از فرهنگ غرب پرداخت و اظهار داشت:

«در قرن هجدهم اروپا متزلزل شد و انقلاب کبیر فرانسه رخ داد، آنها کشیشان و کلیساها را عامل عقب ماندگی می دانستند، کشیشان را کشتند و از خون آنها نهری ساختند.اما امروز همین سکولاریسم به آن کشیده شده است. در ایران هم عده ای از جوانان روحانیون را عامل استعمار و ارتجاع می دانند».

وی ادامه داد: آنها سکولاریسم را در کشور ما ترویج کرده اند، در حالی که خودشان صاحب صنایع و اقتصاد هستند، در همان زمان آمریکا کلیساهای خود را گسترش داد و حتی کودکان را به کلیسا برد و با دادن اسباب بازی آنها را تشویق به حضور در کلیسا کرد. .

وی همچنین به مبارزات مهاتما گاندی، محمدعلی جناح و جواهر لعل نهرو علیه استعمار انگلیس اشاره کرد و اشعاری از اقبال لاهوری و لاهوتی را خواند. در پایان ذکر مصیبت را خواند و مجلس را ختم کرد.

منبع:

انقلاب اسلامی در اردبیل، دکتر رجب ایزدی، رحیم نیک بخت، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸.