گروه اندیشه: خبرگزاری یوبیک آنلاین، در تاریخ ۲ آذر ۱۴۰۲ مصاحبه ای را ایکنا با استاد محمدحسین حشمت پور از با سابقه ترین مدرسان حکمت و فلسفه در ایران معاصر منتشر کرد.او در همان مصاحبه ذکر می کند که هرچند ۷۲ سال سن دارد ولی احساس می کند که بیش از ۹۰ بهار را گذرانده است. او با جهان وداع گفت و به اجداد طاهرین اش پیوست. مرحوم حشمت پور در فقه و اصول از آیت الله وحیدخراسانی بهره برده و فلسفه و عرفان را از محضر آیت الله جوادی و علامه حسن زاده آملی آموخته است ، و بیش از ۵۰ سال طلبه و مدرس این علوم بوده است. در مجموع، این مصاحبه نشان‌دهنده تحول نگاه یک استاد باسابقه فلسفه در طول سالیان تدریس و تحقیق است. ایشان با وجود سال‌ها تدریس فلسفه و اذعان به جایگاه والای ابن‌سینا، و ملاصدرا، در نهایت گرایش بیشتری به علوم قرآن و حدیث پیدا کرده و احساس می‌کند هدف نهایی از تحصیل علوم، فهم و تدریس قرآن و حدیث است. شاید بتوان مصاحبه ایکنا با حشمت پور را در شش قسمت اصلی تقسیم بندی کرد؛ نگاه به فلسفه در گذر زمان، تجربه تدریس کتاب شفا، مقایسه ابن سینا و ملاصدرا، انتقاد به سبک نگارش ابن سینا، گرایش به علوم قرآنی و حدیث و تفاوت میان حکمت و فلسفه ذکر کرد. کوتاه شده این مصاحبه به مناسبت درگذشت این استاد جلیل القدر بازنشر می شود.
****
دوران تعصب و زندگی ضد فلسفه
مفهوم فلسفه پیش از این حالات در ایام جوانی که نشاط علمی بیشتری داشتید برای شما یادآور چه بود؟ چه مفهومی را در ذهن شما تداعی می کرد؟
من دروس حوزه را در مشهد خوانده ام و فلسفه هم جایگاهی در مشهد نداشت. در آن سال ها من از بقیه در ضدیّت با فلسفه متصعب تر بودم و هیچگاه فکر نمی کردم که در آینده چنین رابطه ای با فلسفه پیدا کنم. خدا مقدر کرد که به این رشته بیایم. در ابتدا فلسفه را بدون علاقه درس می دادم. نفرتی نداشتم ولی علاقه ای هم نداشتم. الان علاقه ای در دلم ایجاد نشده که هیچ، نفرت به وجود آمده است. نمی توانم بگویم نسبت به فلسفه چه حسی داشتم. هیچ کتابی را با تصمیم نخوانده ام. اگر کتابی را به دست می گرفتم، باید تمامش می کردم. اگر از من می پرسیدند غرض تو از خواندن این کتاب چیست؟ می گفتم: نمی دانم! اگر الان هم بپرسند، می گویم نمی دانم. هیچ وقت با انگیزه یعنی به قصد خاصی درس نخوانده ام ولی الحمد الله، همیشه خدا به من کمک کرده است.
اما درباره سؤال شما که چه رابطه ای با فلسفه داشته ام، باید بگویم نمی دانم! فقط بدبین نبودم اما اکنون بدبین شده ام. نمی خواهم بگویم مطالب فلسفه باطل است. بسیاری از مطالب آن را حق می دانم. اما دلم نمی خواهد وقتم را صرف فلسفه کنم.
نهی مشهدی ها از تدریس موسیقی؛ گفتم استخاره خوب بیاید تدریس می کنم
این مسئله برای دوران تحصیل قابل قبول است. ممکن است کسی درسی را بدون علاقه یا انگیزه بخواند ولی برای تدریس چطور؟ شما سال ها تدریس کردید و مشعل دار فلسفه ابن سینا بودید. چنین کاری بدون انگیزه ممکن است؟
ممکن نیست. ابتدا الهیات شفا را تدریس کردم اما بعد از مدتی از طرف طلبه هایی که طب قدیم می خوانند متوجه شدم آنها به طبیعیات ابن سینا نیاز دارند. چون طبیعیات در طب دخالت دارد. به من گفتند: که طبیعیات شفا را تدریس کنید. اما چون آن را درس نگرفته بودم موافقت نکردم. اطمینان نداشتم بتوانم تدریس کنم. طلبه ها گفتند: ما وارد شدیم ولی نتوانستیم نتیجه بگیریم؛ شما وارد شوید. بعد از اینکه بارها رفتند، آمدند و درخواست کردند؛ از سر رودربایستی پذیرفتم. مطالعه را که آغاز کردم متوجه شدم، متن قابل فهم است. حدود ۱۰ سال طبیعیات شفا را تدریس کردم. انتظار نداشتم که بتوانم بسیاری از قسمت ها را تدریس کنم ولی وقتی به آنها رسیدم، متوجه مفهوم شدم و درس گفتم. برای فهم بعضی قسمت ها مثل حیوان و تشریح بدن، شرح قانون ابن سینا را می خواندم. مطالبی هم که در شرح قانون نبود، با درخواست از خدا بالاخره حل شدند. برای خودم بسیار عجیب بود که چطور حل می شود. حتی بعضی موارد بودند که نمی توانستم عربی آن را از رو بخوانم. ولی خدا نه تنها خواندن آن را بلکه معنی را هم به من تفهیم کرد.
وقتی طبیعیات تمام شد، گفتم الان فقط منطق مانده و ریاضیات. اگر این دو را هم بخوانیم دایره المعارف حوزه را خوانده ایم. اگر این مجموعه خوانده شود، بسیاری از مسائل حل می شوند. به همین جهت وارد منطق شدم و تمام ۹ فن آن را درس گفتم. الان فقط فن چهارم که فن قیاس باقی مانده است. از فن خطابه هم ۳۰ صفحه باقی مانده است که ان شا الله حداکثر ظرف ۳۰ تا ۴۰ روز آینده تمام است.
از ریاضیات هم قسمت حساب را خوانده ام. هندسه و هیئت را چون از کتاب خواجه نصیر الدین طوسی می خواندم و او قوی تر از ابن سینا نوشته است، به خواجه اکتفا کردم. از ریاضیات موسیقی ماند. هم خودم تصمیم داشتم که آن را بگویم و هم پیغام های زیادی رسید که آن را بگویید. چند ماه پیش مدتی در مشهد بودم. مشهدی ها از گفتن موسیقی منصرفم کردند. گفتند: این بخش را تدریس نکن. نهایتاً گفتم: استخاره می کنم؛ اگر خوب آمد موسیقی را هم می گویم. الان از شفا فقط دو بخش موسیقی و قیاس مانده است. تصمیم دارم قیاس را تدریس کنم ولی برای موسیقی باید استخاره کنم. اگر این دو را بگویم کل شفا را گفته ام. هیچ کس کل شفا را درس نداده است. آقای حسن زاده می توانستند درس بدهند ولی درس ندادند. بقیه هم که ظاهراً یا نمی توانند یا نمی خواهند بگویند. اگر خداوند کمک کند و بی حالی من نسبت به خواندن قیاس تمام شود کل شفا را درس گفته ایم.
اشارات در حوزه تدریس می شود ولی شفا چیز دیگری است. استقبال حوزه بسیار کم است؛ بعضی ها می آیند سر کلاس می نشینند و تمام وقتی که مشغول تدریس هستم آن ها خوابند. البته بعضی هم گوش می دهند، بعضی می نویسند. اما استقبال اصلاً قابل توجه نیست. به خصوص بعد از کرونا که طلبه ها حوزه را رها کردند و رفتند دنبال کار. وقتی کرونا تمام شد دیگر برنگشتند. در مدرسه خان که ما تدریس می کنیم، قبلاً پر از طلبه بود. الان بسیاری از حجره ها خالی است. بعضی اساتید می گویند: فقط یک شاگرد داریم. اوضاع طلبگی بعد از کرونا خیلی خراب شد. استقبال از کلاس ما هم بسیار کم است.
طلبه ها تدریس شفا را درخواست کردند
حتماً شوقی لازم بوده که به شفاء مراجعه کنید. آن شوق از کجا آمد؟
از درخواست طلبه هایی که می خواستند شفای ابوعلی سینا را بخوانند.
آن که شوق بیرونی است. این کار شوق درون می خواهد.
یقین داشتم کسی این کتاب را در حوزه نمی خواند. در حوزه مرسوم بود که الهیات شفا را بخوانند. از طبیعیات هم قسمت مربوط به نفس و از منطق هم، برهان را می خوانند. بقیه کتاب را نمی خوانند. یقین داشتم که باقی را نمی خوانند. الان هم به باور پیشین خود باقی هستم. از این حیث که لازم بود این کتاب یک بار به طول کامل تدریس شود، علاقه مند شدم که آن را بخوانم؛ اما نه علاقه ای که فوق العاده جذبم کند؛ در همین حد که به من انگیزه داد خواندن این کتاب را شروع کنم.
می توان گفت احساس تکلیف کردید که یک خلاء را پر کنید؟
به نظرم تکلیف نبود. ولی احساس می کردم که خواندنش مفید است. تا قبل از اینکه وارد تدریس شفا شوم، هیچ وقت تصور نمی کردم که طلبه ها اینقدر به این کتاب بی توجه هستند.
خواندن عرفان نه تنها جایز است بلکه واجب است
حالا که بنا دارید حدیث و تفسیر را جایگزین کنید چرا متون عرفانی را تدریس نمی کنید؟
قبلاً تدریس مختصری داشتم که ضبط نشده است اما آن را ادامه ندادم. وحشت داشتم که مبادا مطلبی باقی بماند و من بیانش نکنم؛ یا نتوانم بیان کنم. از چند نفر که ارتباطی با هم نداشتند خواستم که استخاره کنند. جواب استخاره ها فوق العاده بود. نشان می داد که خواندن عرفان نه تنها جایز است بلکه واجب است. با این حال وقتی از من خواستند که تدریس کنم، قبول نکردم. به کسانی که درخواست تدریس داشتند گفتم باید تصریح کامل از جانب خدا داشته باشد. طلبه هایی که بسیار علاقه مند بودند، درس عرفان را جای دیگری شروع کردند. بعد از مدتی شروع کردم به خواندن ایقاظ النائمین که کتاب عرفانی ملاصدرا است. در عرفان نظریاتی داشتم که بعد از خواندن این کتاب فهمیدم صدرا بر همین نظریات اصرار شدید دارد؛ خلاف آن را هم کفر فضیح می داند.
صدرا بعد از اینکه حرفش را می زند، می گوید: تمام عرفا این حرف را زده اند. نمونه هایش را هم می آورد. بعد از تمام شدن ایقاظ النائمین، به سراغ قبسات رفتم. می خواستم از عرفان بیرون بیایم ولی باز طلبه ها به سمت آن سوقم دادند. عرفان را شروع کردم ولی تابستان که به مشهد رفتم و آمدم، دیگر حال عرفان گفتن نداشتم. این ترم کلاس های دانشگاه را هم تعطیل کردم. گفتند: برای تو کلاس گذاشته ایم. گفتم: بدهید به کس دیگری. این ترم تمام درس ها را تعطیل کردم از جمله عرفان. عرفان موقتاً تعطیل شده شاید هم تا آخر تعطیل باشد؛ نمی دانم.
نظراتی که در عرفان داشتید بدون مطالعات قبلی بودند؟
گفتم که من مخالف فلسفه بودم. وقتی به قم آمدم تصمیم گرفتم یک سال فلسفه بخوانم تا بدانم فلسفه چیست که اینقدر با آن مخالفت می شود. یکی دو سال حوالی سال ۶۰ در درس آقای جوادی آملی و آقای حسن زاده آملی شرکت کردم. وقتی خواندم، متعجب شدم…
گفتم رادیو را خاموش نکن، حرف های مطهری حرف هایی است که دنبال اش هستم
نسبت به متون عرفانی هم همین حس را داشتید یعنی وقتی که مراجعه کردید دیدید که وارد هستید؟
نظریاتی در عرفان داشتم که می دیدم با رأی همه مخالف است. گاه بحث هایی پیش می آمد و دانشجویان بدون این که خبر داشته باشم می رفتند پیش اساتید عرفان برای بحث. بعد پیش من می آمدند و حرف های آن ها را به من می گفتند. می دیدم که حرف ها قوی است ولی قبول نمی کردم. یک بار که زیاد بحث کردیم یکی از دانشجویان گفت: آقایان می گویند حرف های ما طبق حرف عرفاست و حرف های فلانی که مخالف حرف های ماست طبق شریعت است. گفتم: به آقایان بگو خیلی حرف بدی زدید. شما بین عرفا و شریعت فاصله انداختید. نباید این طور حرف می زدید. آن جا بود که بحث قطع شد.
حتی در درس های فلسفی و منطقی هم گریزی به سمت عرفان داشتم. به یکی از علما که مخالف عرفان بود و عرفا را کافر می دانست، «وحدت وجود» را توضیح دادم. بعد از توضیحات من گفتند: حرف های درستی می زنی ولی عرفا این ها را نگفتند. اگر اینها را بگویند حکم به کفر آنها نمی کنیم. مطالبی که درباره عرفان می گفتم، جایی نشنیده بودم. از استادی درس نگرفته بودم. ولی در ذهنم آمده بود. یک روز رادیو مطلبی از آقای مطهری پخش می کرد. کسی می خواست رادیو را خاموش کند؛ به او گفتم این کار را نکن، این حرف ها، حرف هایی است که من به دنبال آنها هستم. تمام حرف هایی که من می زنم، ایشان هم می زدند با اینکه استادی به من درس نداده بود. اساتید من آقای جوادی آملی و آقای حسن زاده آملی بودند ولی این حرف را به من نیاموخته بودند؛ با این حال آن مطالب را در ذهن داشتم. یعنی همان طور که به قول خودم مطالبی در فلسفه به من افاضه شد، در عرفان هم افاضه شد.
تفاوت میان فلسفه و حکمت
یک بحث لفظی قدیمی داریم درباره تفاوت فلسفه و حکمت. حکمت کلمه ای قرآنی است اما فلسفه واژه ای یونانی است. غالباً این دو را مترادف به کار می برند. شما بین این دو چه فرقی می بینید. حکمت از نظر شما چیست؟ فلسفه چیست؟ و فرق آنها چه هست؟
پیش خود فکر می کنم «حکمت» قسمت الهی فلسفه است، به خصوص الهیات اخص. ولی فلسفه جامع علوم است که طبیعیات و منطق را هم شامل می شود. فلاسفه گفته اند که فلسفه ما عام است. بعدها به مرور از هم جدا شدند. به عنوان مثال، طبیعیات داخل فلسفه بود الان هم هست اما طلبه ها بیشتر به سمت الهیات می روند.
نسبتی بین این حکمت و آن حکمتی که قرآن می گوید می توان برقرار کرد؟ یا حکمت قرآنی چیز دیگری است؟
به اعتقاد ما که طرفدار فلسفه الهی هستیم حکمت همان الهیات است. اما چنین می توان گفت که حکمت افاضه الهی است؛ نه این حکمتی که ما می خوانیم بلکه حکمتی که خدا به ما یاد می دهد. من اصلاً اعتقاد ندارم به اینکه من درس خوانده باشم چون هر چیزی خواندم همین کتاب ها بوده. آن چیزی که خدا به من داد فکر می کنم چیزهای دیگری است.
می توانیم بگوییم حکمتی وجود دارد که با آن حکمت می آموزیم؟
سه قسم علم داریم. علم عیانی، علم خفی و علم لدنی. علم خفی، علمی است که خودِ خدا افاضه می کند. علم لدنی از علم خفی بالاتر است. علاوه بر اینکه از جانب خدا می آید، امتیازاتی هم دارد. این نکته در کتاب «منازل السائرین» گفته شده است که اولاً علم سه درجه است، ثانیاً علم لدنی بر دو درجه دیگر تفوق دارد.
با این حساب به حکمت قرآنی باید بگویم علم لدنی؟
گمان می کنم علم خفی باشد که مرتبه پایین تری از علم لدنی دارد ولی در عین حال حکمت است.
مرتبه ای از حکمت آن است.
علم لدنی بالاتر است؛ نصیب هر کسی هم نمی شود. ولی علم خفی نصیب کسانی که اهل ریاضتند می شود. یک نفر آمد پیش من و گفت: کسی اهل سبزوار است که هیچ درس نخوانده و بعد از ۵۰ سال مقابله با معصیت خداوند به علمی رسیده که به درس خوانده ها، درس می دهد. صوت ضبط شده آن جلسات را برای من آوردند. قدری گوش کردم و متوجه شدم همین حرف های ما را می زند. کسی به من گفت: وقتی آن مرد سبزواری هم حرف های تو را می زند، شک نکن که حرف های تو هم درست است. بوده اند کسانی که حتی بدون سواد، علم لدنی را گرفته باشند.
اگر شیخ الرئیس این جا بود سرش را به دیوار می کوبیدم
در طول این قریب به ۴۰ سال دمخور بودن با شیخ الرئیس مجموعاً او را چطور دیدید؟
۲۸ ساله بودم که به قم آمدم. در سال اول اقامت در قم، ادامه مکاسبی را که در مشهد می خواندم ادامه دادم و فلسفه نخواندم. بعد از آن فلسفه را شروع کردم و دو سه سال هم بیشتر نخواندم. الان هم ۴۰ سال از آن ایام می گذرد. شیخ الرئیس فوق العاده است. ولی الان نمی دانم این حرف را بزنم یا نه؟ اگر ابن سینا اینجا بود و من زورم به او می رسید، سرش را به دیوار می کوبیدم. چون هم به شفا بدبین شده ام هم به نوشته های ایشان که عبارات بسیار سنگینی را در آن به کار برده است.
علت ناراحتی شما سنگین نویسی است؟ یعنی می توانست راحت تر بنویسد؟
نه. این که من بگویم؛ همه می گویند وقتی کتاب شفا را می خوانیم اصلاً نمی فهمیم.
فکر نمی کنید علت آن این است که آن دوره ما نظام علمی برای نگارش هنوز شکل نگرفته یعنی قالب و اسلوب نداریم، دلیل این نیست؟
گاهی به این هم فکر کرده ام. ولی به آثار فخررازی نگاه کنید. او هم عصر ابن سینا بوده اما چقدر خوب و روان نوشته است. مطالب او کاملاً قابل فهم است. خواجه نصیر الدین طوسی و ابن سینا فوق العاده سخت نویس بودند. آقای حسن زاده از یکی از اساتید نقل می کردند که گفته بود: خواجه نصیر مطالب را مثل سرب در قالب می ریزد. راحت نمی توان از قالب خارجشان کرد. خواجه کمتر از ابن سینا نیست ولی من خیلی سر و کاری با کلمات او ندارم. «اساس الاقتباس» خواجه را که می خوانم چیزی نمی فهمم چون از شفا در سخت نویسی بدتر است. شفا را می خوانم تا اساس را بفهمم.
جز سخت نویسی ایراد دیگری به ابن سینا ندارید؟
وقتی که این قلم حل می شود؛ می بینم که مطالب او حالت معجزه دارد. چقدر توانا بوده است. درست است که مرا اذیت کرده ولی توانایی او قابل انکار نیست. عباراتی آورده است بی نهایت دقیق.
دلیل سخت نویسی ابن سینا
این دقت در همه آثار هست یا در بعضی؟
در همه آثار….فخررازی می گوید: تا قبل از شیخ کسی ننوشته بود بعد از شیخ هم کسی به این خوبی نخواهد نوشت…. تمام کتاب های ایشان سخت است؛ حتی کتاب مباحثات. خیلی از علما شک دارند که می توان مباحثات را به شیخ نسبت داد یا نه. وقتی نگاه می کنید عباراتش آسان است ولی… ابن سینا در انتهای اشارات گفته است عمداً این مطالب را سنگین نوشته ام. زیرا انسان ها سه گروهند. یک گروه کسانی هستند که استعداد خوبی ندارند؛ اگر وارد این علوم شوند، بدون اینکه تصمیم داشته باشند، منحرف می شوند. به همین دلیل طوری نوشته ام که اینها نفهمند، منصرف شوند و بروند. گروهی دیگری هستند که استعداد خوبی دارند اما به دنبال مقام هستند و می خواهند شیادی کنند. اگر ساده می نوشتم این ها با علم سوار مردم می شدند. گروه سومی هستند که هم استعداد دارند و هم قربت الی الله درس می خوانند. این کتاب را برای آنها نوشته ام. در نهایت هم کسانی را که این کتاب را به دسته های اول و دوم آموزش بدهد، نفرین می کند.
الان گفتید که اگر شیخ اینجا بود از شدت خشم با او برخورد می کردم. او که دلیل این سخت نویسی را گفته است. با این حال باز هم با او نزاع می کردید؟
نمی دانم. معتقدم که در قیامت با ابن سینا خیلی حرف داریم و گاهی عصبانی هم می شوم، البته نه از خودش که از دشواری عباراتش. در عین حال خودم را کنترل می کنم که چیزی نگویم. یک زمانی در بحث خطابه صفحه ای بود که هرچه می خواندم، نمی فهمیدم. فردا هم می خواستم بروم همان صفحه را درس بدهم. آخر سر اختیار از دست من در رفت. گفتم: خدایا این عبارات را لعنت کند. عجیب بود! همین طور که گفتم خدایا اینها را لعنت کند، متوجه شدند که بدون مطالعه همه چیزش روشن است.
ممکن است بحث نسخه باشد؟
ممکن است. نسخه ای که الان مصر چاپ کرده، غلط های زیادی دارد. نسخه ای خطی از شفا دارم که برای مرحوم سیدابوالحسن جلوه است. این نسخه حاشیه های کوتاهی دارد. از حاشیه های آقای جلوه بسیار استفاده می کنم؛ هر چند بسیار کم هستند ولی هرچه را که گفته اند، خوب گفته اند. این نسخه فقط در مدخل منطق، اولین فن و نیمی از فن دوم را ندارد. در فن خطابه حاشیه زیادی ندارند چون مطالب این فن سنگین نیست، لغاتش سنگین است.
ملاصدرا جلوتر از ابن سینا در برخی مسایل
سؤال این است که ابن سینا را با چه کسی در بین حکما مقایسه می کنید؟
من معتقدم که صدرا در بعضی از مسائل از ابن سینا جلوتر است. ولی در عین حال ابن سینا را با کسی مقایسه نمی کنم.
جلوتر بودن صدرا بعد از نزدیک ۵۰۰ سال یک امتیاز محسوب می شود؟ اگر من ۴۰۰ سال بعد از نیوتن از او جلوتر باشم برای من امتیاز محسوب می شود؟
شاید امتیاز باشد، چون صدرا کلمات قبل را خوانده است، کلمات ابن سینا را خوانده است. بعد به آن چیزی اضافه کرده است. اضافات او هم در بین حکما بوده است. خود صدرا به این حرف اعتراف دارد. به عنوان مثال معروف است است که حرکت جوهری را صدرا تأسیس کرده است. ولی خودش نمی گوید که من تأسیس کرده ام. می گوید از حرف های گذشتگان است که من توضیح می دهم.
عرض بنده هم همین است. ملاصدرا ۵۰۰ سال بعد از ابن سینا آمده است. از آثار بزرگانی چون میرفندرسکی و میرداماد هم استفاده کرده است. می شود گفت که ملاصدرا از ابن سینا بالاتر است؟
این را نمی دانم. ولی بالاخره حرف های آن بزرگوار جالب تر است. در بحث علم خداوند ما به نظرمان می رسید که «صور مرتسمه» را ابن سینا عین ذات خدا می بیند. ولی ملاصدرا می فرماید این صور مرتسمه لازم ذات است، نمی تواند عین ذات باشد. این مطلب همینطور برای من مبهم بود تا اینکه به «شواهد الربوبیه» ملاصدرا برخورد کردم. جایی که شواهد وارد بحث علم خداوند شده بود، همین مطلب را گفته بود تا اینکه به حرف ابن سینا رسید. ملاصدرا گفته بود ابن سینا برای خداوند علمی اجمالی قائل است که آن را عین ذات می داند. علم تفصیلی هم می شود صور مرتسمه. لاهیجی با اینکه داماد صدرا بود هیچ کجای کتابش حتی به کنایه اسم صدرا را نبرده است. این برای من عجیب بود. در بحث علم بعد از اینکه حرف ابن سینا را نقل می کند، هیچ اسمی از صدرا نمی برد. حرف صدرا را نقل می کند، با حرف ابن سینا مقایسه می کند، خودش هم اعتراف می کند حرف صدرا قوی تر است و واقعاً هم قوی تر است. صدرا هم به علم اجمالی قائل است و هم به علم تفصیلی ولی علم تفصیلی را از طریق صور نمی داند. می گوید علم تفصیلی همان کشف تفصیلی است که عین علم اجمالی است منتهی در خداوند عین علم اجمالی است. این نکته را به خوبی توانسته بگوید. خود لاهیجی هم تأکید می کند که این رأی از حرف ابن سینا بهتر است.
من به یک کتابخانه ۵۰۰ هزار نسخه ای دسترسی دارم، ابن سینا به یک کتابخانه ۵۰ نسخه ای دسترسی داشته است. اگر من با این سطح دسترسی بتوانم چیزی را خوب تقریر کنم، مزیتی برای من محسوب نخواهد شد. اگر ملاصدرا را ۵۰۰ سال به عقب ببریم، به نظر شما ابن سینا می شود؟
نه ابن سینا نمی شود. ابن سینا نفر دوم است. نفر اول ارسطو است.
دیدگاه نهایی دینانی در باره ابن سینا و ملاصدرا
می خواهم مطلبی را از دو بزرگ خدمتتان عرض کنم تا نظرتان را بدانم. آقای سعادت مصطفوی نقل می کرد که یک وقت با آقای دینانی سر شیخ الرئیس دعوایمان شد. من گفتم: که شیخ الرئیس اساس فلسفه اسلامی است. آقای دکتر دینانی فرمود: نه ملاصدرا اساس است. یکی دو سال بعد آقای دینانی گفت: من امروز حرفم را پس می گیرم. اگر سرنگی دستمان باشد و ابن سینا و مطالبش را از کتاب های فلسفی بیرون بکشیم، فلسفه اسلامی فرو می پاشد. در حالی که اگر ملاصدرا را بیرون بکشیم، فرو نمی پاشد؛ ضعیف می شود.
وقتی شفا را درس می دادم این نکته در همواره ذهنم بود که ابن سینا، مادر فلسفه است. واقعاً معتقدم که ابن سینا تک بوده است. این خشمی که من به خاطر عباراتش به او دارم چیز بی اساسی است. شیخ الرئیس بسیار قوی است. وقتی به عبارات او نگاه می کنید می فهمید که کم نظیر است. بارها در کلاس درس می گفتم: او بسیار هنرمند بوده که توانسته است عبارات را اینطور پیچیده کند.
احتمالاً هر اثری را دو بار نوشته؛ در ابتدا ساده و بعد از آن سخت.
شاگردانش می گویند هیچ چیز را دوبار نمی نوشت. حتی دوبار نمی خواند. ابن سینا، انسان فوق العاده ای بوده است. دیروز مهمانی پیش من بود که ارتباط علمی بسیار زیادی با ابن سینا دارد. او هم نسبت به ابن سینا حرف عجیبی می زد. تمام وقتش رو بر تحقیق روی کلمات شیخ الرئیس متمرکز کرده است. خوب هم استخراج می کند. مطالب عالمانه ای نوشته است. بعضی کتاب های ایشان در دانشگاه تدریس می شود. به من می گفت: چرا اسفار درس می دهید؟ اسفار را که دیگران می گویند. شما شفا بگویید. به او گفتم: درست می گویید. خودم هم به این فکر هستم. چرا من اسفار را شروع کردم؟
خواب هایی که به سراغ استاد آمد
از گفت وگویمان خسته نشدید؟ هر وقت خسته شدید بفرمایید.
کم پیش می آید که احساس خستگی کنم. مگر وقتی که خواب بر من وارد می شود، دیگر نمی توانم کار کنم. اخیرا چند پزشک به من گفته اند به خاطر خمیدگی سر، ریه ام کوچک شده است. بنابراین اکسیژن کمتری وارد خون می شود و خواب زیاد می شود. قبلاً خوابم کم بود اما الان وقتی مطالعه می کنم آرام آرام خوابم می گیرد.
این افتادگی سر به دلیل کثرت مطالعه است؟
…سرم برای مطالعه همیشه پایین بود. گذشته از این ، درست هم نمی نشستم. اصلا به فکر بدن نبودم. الان به اولاد خودم می گویم قدری به فکر بدنتان باشید. نیروی جوانی بدن را تأمین می کند، برای همین به فکر نیستند. وقتی به سن من برسید، خیلی زود افتاده می شوید.
ان شاء الله که سالیان سال زنده باشید و سایه تان بر سر علم و فرهنگ گسترده باشد. هیچگاه به ذهنتان نرسید که درباره ابن سینا یا آثار آن حکیم بزرگ مقاله، شرح یا تعلیقه ای بنویسید؟
نه. معتقد بودم که اگر بنویسم خیلی بهتر است ولی نمی توانستم هم تدریس کنم و هم بنویسم. چند نفر از طلبه ها گفتند: آماده هستیم تقریر دروس را برای چاپ آماده کنیم. الان هم یک جلد از الاهیات شفا چاپ شده است.
به اسم خودتان چاپ شده؟
به اسم من است. آنها شرط کردند که اسم ما را پشت جلد بنویسید. من گفتم: کل کتاب برای شما باشد، اسم من اصلاً مهم نیست. الحق و الانصاف خوب تقریر کرده اند. این را از دیگران هم شنیده ام که قابل استفاده است.
این مجموعه چند جلد خواهد شد؟
الاهیات شفا مجموعاً ده مقاله است. تقریر دو مقاله اولش یک جلد شده است. آقای دکتر قراملکی، رئیس بنیاد پژوهش های آستان قدس به من گفتند که می خواهند این مجموعه را چاپ کنند. گفتند که خودشان هم بالای سر کار هستند. چون رشته اصلی ایشان منطق است، اگر این را کنند، خیلی مفید خواهد شد. احتیاجی به من هم نیست، خود ایشان تنظیم می کنند. آقای قراملکی گفتند بخش منطق، ۲۰ جلد خواهد شد ولی من اطمینان دارم که بیش از ۲۰ جلد خواهد شد.
همه درس هایی که می خوانیم مقدمه ای برای خواندن قرآن و حدیث هستند
واقع این است که ما به مناسبت روز حکمت و فلسفه خدمت شما رسیده ایم. برای شما که عمری را در این فن گذرانده اید، فلسفه یادآور چه مفهومی است؟
کار کم دیگر از فلسفه گذشته است. از شما چه پنهان که فلسفه برای من تمام شده است. تصمیم گرفته ام به طور کلی کتاب شفا را کنار بگذارم. اگر صفحات باقیمانده خطابه شفا و منظومه را تمام کنم، بعدش می خواهم «تفسیر مجمع البیان» را تدریس کنم. البته تا امروز یک جلد از آن را درس گفته ام؛ اگر عمری باشد، ۹ جلد دیگر را هم خواهم گفت و قصد دارم که دروس تفسیر و حدیث را جایگزین فلسفه کنم.
این جایگزینی دلیل خاصی دارد؟
تمام این درس هایی که ما می خوانیم مقدمه ای هستند برای این ذی المقدمه؛ یعنی قرآن و حدیث. عمر من در مقدمه گذشته است و هنوز به ذی المقدمه نرسیده ام. همواره دعا کرده ام که: خدایا من را به این راه منتقل کن. الآن دیگر به شفای بوعلی فکر نمی کنم. فکر می کنم خدا اول تنفر شفا را به من داد، بعد به این طرف علاقه مندم کرد.
چند وقت است که این حال در شما ایجاد شده است؟
تقریباً دو ماه.
۲۱۶۲۱۶
منبع: www.khabaronline.ir
