بحث کفر و دین به همین جا منتهی می شود

به نقل از خبرگزاری اخبار آنلاین نقل شده از خدمت دین و اندیشه ابنا، هستی احمدی دکتر هادی خانیکی از اعضای هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی درباره کتاب «در دنیای گفتگو» اثر دکتر هادی خانیکی نوشت: به گفته خانیکی گفت و گو نه تنها راهی برای برقراری ارتباط نیست، بلکه شیوه ای برای تفکر و زندگی در دنیای امروز است. وی تاکید می کند که در دوران گذار از گفتمان های مبتنی بر سلطه به گفتمان های مبتنی بر تفاهم، بازخوانی مفهوم گفت و گو بیشتر ضروری است.

نگارنده گفتگو را نیاز دیرینه بشری می داند و گفت و گوی تمدن ها را یک ضرورت جدید جهانی می داند. این کتاب تحقیقی برای بررسی تحولات گفتمانی در پایان قرن بیستم است. نویسنده انگیزه خود از نگارش این اثر را پاسخگویی به دغدغه های خود می داند که به مرور زمان برایش ایجاد شده است.

کتاب در شش فصل تنظیم شده است. نویسنده در فصل اول به بررسی موضوع گفتگو می پردازد و آن را هدف بررسی رابطه گفتگوی تمدن ها با تحول ارتباطات بین المللی در سه دهه پایانی قرن بیستم می داند. در ادامه فصل به تحقیق در مورد گفتگو می پردازد و موضوعاتی از جمله اینکه گفت و گو به چه معناست، چه هدفی را دنبال می کند و امکان سنجی آن به کدام عوامل عینی و ذهنی بستگی دارد را بررسی می کند.

وی در ادامه به پیشینه گفتگو پرداخته و آن را در میان انواع گفتار دارای ویژگی خاصی می داند. از این رو به پیشینه گفتگو و تاریخچه آن در یونان باستان می پردازد و به گفتگوهای سقراط و افلاطون اشاره می کند. خانیکی تکلم، گفتگو و گفتگو را هنر اصلی یونانیان می داند و می گوید: واژه ها برای آنها اثر جادویی داشته و هنر تکلم در یونان باستان یکی از هنرهای مهم است.

در ادامه فصل اول، هادی خانیکی به سراغ مکاتبی می‌رود که مستقیم و غیرمستقیم به آن پرداخته‌اند و برخی از متفکران این دیدگاه‌ها را معرفی می‌کنند، از جمله مارتین بوبر، یورگن هابرماس، ویلهلم دیلتای از مکاتب دسته اول و مارکسیست‌ها-هگلی‌ها، تئودور آدورنو، مارکس هورکهایمر، مارکوزه به‌طور مستقیم به آن‌ها اشاره کرده‌اند.

او همچنین به پوزیتیویست ها، برساخت گرایان و کارکردگرایان به مثابه مکاتبی می نگرد که به گفت و گو توجهی نکرده اند.. وی علت گفتگو نکردن اندیشمندان این مکاتب را تمرکز بر شواهد عینی می داند که عملاً گفت و گو را در جهان غیرممکن کرده است. خانیکی در مقابل این متفکران، مبانی نظری امکان گفت و گوی تمدن ها را بر نظریه فیلسوفانی استوار کرد که اساساً بر این باورند که شناخت و دستیابی به حقیقت جهان در فرآیند گفتگو امکان پذیر است.

در فصل دوم به رویکردها و مبانی جدید گفت و گو و زمینه های نظری آن پرداخته شده است. علت پرداختن به حوزه‌های نظری این است که بدون مطالعه این حوزه‌ها نمی‌توان به جایگاه ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها پی برد. نگارنده بر این باور است که اگرچه توجه جهانی به این اندیشه متاثر از تحولات عرصه سیاست بین الملل بوده است، اما در عین حال نباید از تحولات نظری در محافل دانشگاهی که زمینه پذیرش این ایده را فراهم کرده است غافل شد.

فصل های بعدی و سوم کتاب به سیر تحول معنای «گفتگو» و «گفتگوی تمدن ها» می پردازد و بر اساس پیشینه زمینه تاریخی و مفاهیم جدید، مقولات اساسی در گفت وگوی تمدن ها را بررسی می کند. در این فصل برای درک بهتر معانی دیالوگ، تفاوت های زبانی آن با کلماتی مانند ارتباط، گفتگو، مذاکره، بحث و گفتگو ذکر شده است.

در ادامه این فصل، از آنجا که مفروضات و انتظارات خاتمی از این مقوله با مبانی و الزامات نظری آن سازگار است، بنیان نظری گفتگوی تمدن ها از دیدگاه خاتمی استخراج شده است. در این فصل به پیشینه و دغدغه های اندیشه «گفتگوی تمدن ها» از زبان خاتمی پرداخته شده است. خاتمی که این ایده را در سال 1376 در پاسخ به نظریه «برخورد تمدن ها» ساموئل هانتینگتون مطرح کرد، این گفتگو را مستلزم «شنیدن» از فرهنگ ها و تمدن های دیگر می داند و معتقد است که اهمیت شنیدن از دیگران، اگر بیشتر از گفتن نباشد، قطعا کمتر از آن نیست.

فصل چهارم کتاب به موضوع تحلیل گفتمان اختصاص دارد. جایی که نویسنده از بحث نظری چیستی گفتگو وارد بحث روش شناسی تحلیل گفتمان شده است. تحلیل گفتمان که یکی از روش های تحلیل کیفی است، امروزه به عنوان روشی پژوهشی در حوزه های وسیع علوم سیاسی، ارتباطات و جامعه شناسی مورد استفاده قرار می گیرد. به عقیده نویسنده، نقطه کانونی تحلیل گفتمان این است که برای بررسی متون نوشتاری یا گفتاری باید از خود متن فراتر رفت و به بافت یا بافت متن نیز نگاه کرد. در این فصل، ما به تحلیل گفتمان از دیدگاه فرکلاف، ون دایک، شانتال موف و ارنستو لاکلائو نگاه می کنیم.

به عقیده موفه و لاکلائو، تحلیل گفتمان تلاشی برای نظریه پردازی دکترین جدیدی در حوزه علوم سیاسی و اجتماعی است. به گفته ون دایک که یکی از چهره های برجسته حوزه تحلیل گفتمان است، در هر برنامه گفتمان پژوهی، محقق باید از جنبه های متن آگاه باشد و به تکنیک های استخراج داده مجهز باشد و نورمن فرکلاف که تحلیل گفتمان انتقادی را پایه گذاری کرد، نشان داد که زبان ابزار سلطه و مقاومت است.

خانیکی در فصل پنجم نتایج بحث های نظری فصل قبل را به حوزه واقعیت های تاریخی و اجتماعی پیوند می زند.

او این فصل را به تحلیل تحولات گفتمانی در سه دهه پایانی قرن بیستم اختصاص داده است و نشان می‌دهد که چگونه جهان در این دوره از جنگ‌های ایدئولوژیک و بلوک‌های سیاسی به گفتمان‌های گفت‌وگو محور، فرهنگی و ارتباطی رفته است.

خانیکی در این فصل جامعه آماری خود را در میان سخنرانی های رسمی ارائه شده در یونسکو تعریف می کند. برای این کار، چهار مدیر یونسکو؛ رنه مائه (1972)، احمد مختار امب (1974)، فدریکو مایور (1986) و کویشیرو ماتسورا (1999) به عنوان چهار عامل فعال در طول زمان مورد تحقیق قرار گرفته اند. سی سال این پژوهش به سه دوره تاریخی دهه هفتاد، هشتاد و نود تقسیم شده است. از ویژگی‌های بارز این دوره‌ها به ترتیب «تنش‌زدایی»، «جنگ سرد دوم» و «انحطاط دوران قطبی» است. در هر دوره، زمینه ها و ساختارهای فرهنگی و سیاسی مورد بحث قرار گرفته و سخنان مدیران مذکور مورد تحلیل قرار می گیرد.

نویسنده در فصل ششم که آخرین فصل کتاب است به راهکارهای گفت و گو می پردازد. خانیکی نکته محوری در فهم گفتگوی تمدن ها را توجه به پارادایم های جدیدی می داند که در عرصه جهانی به وجود آمده است. از دیدگاه او، این پارادایم مبتنی بر نقدی بنیادین از وضعیت حاکم در عرصه بین‌المللی است که تابع ارزش‌های کلی دوران مدرن است.

پارادایم گفت‌وگوی تمدن‌ها به این معنا که به دنبال جایگزینی خرد به جای قدرت در عرصه بین‌المللی است، مفهومی متعهد به ارزش‌های دولت مدرن است و هدف آن سازمان‌دهی نظم بین‌المللی بر اساس معیارهای فیلسوفان عصر جدید است.

وی در این فصل دو مبانی فلسفی سوسیالیست ها و بنیان فلسفی با هدف جهانی شدن را شناسایی می کند. سوسیالیست‌هایی که از نظر فلسفی و جامعه‌شناختی مبدأ آن‌ها نه فردی، بلکه ذهن جمعی و نظام معانی است و هدف فلسفه جهانی‌سازی است که شامل افزایش آگاهی نسبت به کل جهان است و یکی از جلوه‌های این آگاهی، شکل‌گیری مفاهیم هویتی در ارتباط با عرصه جهانی است.

نویسنده در صفحات پایانی کتاب به صراحت می گوید توجه به موضوع گفتگوی تمدن ها در سطح ملی کمتر از میزان توجه به آن در سطح بین المللی بوده است.

آنچه نگارنده در این پژوهش انجام داده است نشان دادن اهمیت گستردگی و گستره اندیشه گفتگوی تمدن هاست و آنچه باید انجام شود پژوهشی نو در زمینه های مختلف علمی از ادیان، عرفان، فلسفه و تاریخ گرفته تا جامعه شناسی، علوم سیاسی، ارتباطات و زبان شناسی است. خانیکی تحقق گفت و گو برای جامعه ما و جهان را مظهر معجزه ای برای پیشرفت می داند.

کتاب با شعری از صائب تبریزی به پایان می رسد.

بحث کفر و دین به همین جا منتهی می شود
خواب یک خواب است و تعابیر مختلفی دارد

216216