شمع افروزی و مرثیه سرایی در حرم امام رضا از دوران کریم خان تا قاجاریه

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغاناسناد و مدارک زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد تعزیه‌کنان و سیمون‌کنان که مانند برخی دیگر از شهرهای کشور در ماه‌های محرم و صفر در مشهد برگزار می‌شود، بیش از یک قرن قدمت دارند. همانطور که اسناد رسمی نشان می دهد در دوران قاجار که رواج تعزیه در اوج بود، حسینیه ها و تکیه های سراسر شهر مشهد میزبان قاریانی بودند که برای مصیبت های کربلا به میدان نبرد می رفتند و خود را برای عزاداری و شهادت آن حضرت آماده می کردند. امام هشتم

به نقل از آستان نیوز، تعزیه خوانی روایتی از نمایش های مذهبی و سنتی است که مصائب اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه وقایع عاشورا و کربلا را به صحنه می آورد و مردم را از نزدیک با آنها روبرو می کند.
این اجرا در دوره ناصرالدین شاه قاجار به اوج خود رسید، زیرا او علاقه زیادی به تعزیه داشت و به دستور او تکیه حکومتی ساخته شد و تعزیه را در بین مردم ترویج داد.

بر اساس اسناد موجود، در دهه اول محرم در زمان ناصرالدین شاه، 300 مجالس مختلف دعاخوانی در تقیه ها و حسینیه های آن زمان برگزار می شد. با آمدن رضاخان دوران شکوفایی تعزیه به پایان رسید و عزاداری های ماه محرم محدود و منع های زیادی برای آن وجود داشت و به تدریج از برگزاری رسمی مجالس تعزیه جلوگیری شد.

مراسم تعزیه خوانی یکی از مراسم هایی است که در سه روز پایانی ماه صفر برگزار می شود، تلاوت متحرک در خیابان های منتهی به حرم مطهر رضوی و تلاوت ثابت در حسینیه کرمانی ها و تکیه اجرا می شود. حوض محمدعلی خان که هر دو مربوط به آخرین لحظات شهادت امام رضا است. (سلام الله علیه) با زهر مأمون عباسی.

صادق همایونی به نقل از کتاب «تاریخ اجتماعی کاشان» از برگزاری این دو مراسم در زمان کریم خان زند یاد می کند و می نویسد: «از زمان کریم خان زند تعزیه خوانی و باب خوانی رواج یافت. اگر این کار به صورت جلسه ای انجام می شد که در تکیه یا هر منطقه ای برگزار می شد، منطقه وسیعی در زیر خیمه بزرگی برپا می شد و قاریان با صدای طبل و شیپور مردم را صدا می زدند و شروع به کار می کردند یا در طول روز. تعزیه خوانان عاشورا سواره و پیاده همراه با دسته های عزادار حرکت می کردند و برپایی این گونه تعزیه های سیار آنقدر طولانی و مفصل بود که گاه بیش از شش ساعت طول می کشید تا از بازار شهر عبور کنند و… (همایونی، صادق، 1352، ص 40-41)

شمع افروزی یا خطبه خوانی در شب شهادت حضرت سامان الحجج (ع)

شمع خوانی یا خطبه خوانی آیینی است که همه ساله در شب شهادت حضرت سامان الحجج (ع) در تالار انقلاب که قدیمی ترین تالار مجموعه حرم رضوی است برگزار می شود. در این آیین خادمان آستان قدس رضوی با تشکیل دو صف در حالی که لاله هایی با شمع های روشن در دست دارند، دور میدان انقلاب رفته و ایام حزن و اندوه و سوگواری را در پیشگاه حضرت رضا (ع) تسلیت گفته و با قرائت بخشی از زیارت عاشورا عزاداری می کند.

در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی دو سند مربوط به برگزاری مراسم شمع گردانی از سال های 1334 و 1335 قمری وجود دارد که البته شاید در سال های قبل از این شمع افروزی انجام می شده است که وجود ندارد. ثبت آن در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی است و با توجه به مضمون اسناد می توان گفت که احتمالاً شمع افروزی تنها در شب شهادت امام رضا(ع) بوده است.

در این اسناد «سید جواد ظهیرالاسلام» تولیت آستان قدس رضوی به دیده بان و حاجی شعاع الطلیعه صاحب مجموعه روشنایی دستور می دهد تا برای شرکت کنندگان شمع تهیه کنند. با توجه به اسناد ادوار تاریخی موجود در سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (از دوره صفویه به بعد) می توان گفت که خطبه و ذکر مصیبت در مناسبت های مختلف در حرم مطهر و نزدیک. بارگاه ملکوتی حضرت ثمین الحجج (علیه السلام) رایج بود. .

با توجه به این اسناد، «حرفه خطیب» از مشاغل رسمی است و در برخی موقوفات برای شخص خطیب پیش بینی خاصی در نظر گرفته شده است. قدیمی ترین سندی که در آن عبارت «باشی» خطیب درج شده به سال 1262 برمی گردد. همچنین قدیمی ترین سند موجود مربوط به تشکیلات حافظ و خطبه در سازمان اداری و مالی آستان قدس رضوی در سال 1390 است. سال (1010 هجری قمری) از «امیر محمد صالح حسینی» به عنوان خطیب آستانه یاد می کند. احتمالا مراسم شام غریبان و مراسم شمع افروزی از عصر است. صفویه رایج شده است.

بزرگترین تغییر در این آداب، تغییر متن پایانی خطبه های خوانده شده در ادوار مختلف و پس از شمع افروختن است که در هر دوره، متن دعای شخص اول کشور با توجه به جایگاه و جایگاه تغییر یافته است. تناسب آن فرد با دین و همچنین ابزارهای به کار رفته در اجرای این آیین نیز از شمع ساده بدون حفاظ به شمع با لاله های شیشه ای تبدیل شده است.