قدیمی ترین چاپخانه ای که زیارات و ادعیه چاپ می کرد

نقل از کردن پایگاه اندیشه و فرهنگ مبلغاناین فضا اولین چاپخانه مشهد است که در محل ضرابخانه آستانه قرار دارد و پنجاه سال است که برای شهر کتاب چاپ می کند. به مناسبت فرا رسیدن روز صنعت چاپ به سراغ این قسمت از تاریخ مشهد رفته ایم و از چاپخانه آستان قدس رضوی برایتان گفته ایم.

چاپ سنگ از چه زمانی وارد مشهد شد؟
به نقل از مشهدچهرا، واژه لیتوگرافی از دو کلمه یونانی به معنای نوشته و سنگ گرفته شده است که «زنفلدر» در حدود سال ۱۲۱۵ میلادی در اداره ثبت اختراعات لندن به ثبت رساند. این چاپ حدود هفت سال بعد در فرانسه و سپس در سایر کشورهای اروپایی آغاز شد. لیتوگرافی در طول زمان تکامل یافت و در همان سالها منجر به اختراع ماشین چاپ شد.

همانطور که شهلا بابازاده در مقدمه کتاب «تاریخ چاپ در ایران» نوشته است، برخی از مورخان کاربرد واژه چاپ در زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری قمری، یعنی زمان حکومت مغولان در ایران. در آن زمان فارسی زبانان به پول کاغذی «چاهپ» یا «چهاپه» می گفتند که این کلمه به معنای حکاکی روی پارچه بود، اما ایرانیان ورود چاپخانه به کشور خود را در اواسط قرن یازدهم (دوران صفویه) تجربه کردند. .

در این دوره بازرگانان ارمنی-ایرانی مقیم آمستردام ماشین های چاپ را به ایران آوردند و اولین چاپخانه را در جلفا اصفهان ساختند که در آن کتاب های مقدس خود را چاپ کردند. شاهزادگان و سلاطین صفوی که این صنعت را در دست ارامنه می بینند، سعی در ایجاد چاپخانه ای به زبان فارسی و عربی دارند که به گفته شاردن، سیاح فرانسوی، فراموش می شود و هرگز تکمیل نمی شود. علاوه بر این، همانطور که در اسناد آمده است، در سال 1784 چاپخانه ای از بندر بوشهر وارد ایران شد که متأسفانه از سرنوشت آن اطلاعی در دست نیست. طبق اسناد، اولین چاپخانه ای که در ایران کتاب هایی با حروف فارسی و عربی چاپ کرد، چاپخانه سربی یا «تایپوگرافی» بود که به دستور عباس میرزا نایب السلطنه در تبریز ساخته شد.

اولین کتابی که در این چاپخانه به چاپ رسید «رساله جهادی میرزایسی قائم مقام» بود که در سال 1233 هجری قمری به چاپ رسید. جالب است بدانید که چاپخانه سربی با حروف الفبای فارسی و عربی هفده سال قبل از چاپخانه های سنگی در ایران رواج یافت و بین سالهای 1196 تا 1303 هجری قمری فعال بوده است. نقل از پیش رو نگاهی عمیق به ورود صنعت چاپ به مشهد و تاریخچه چاپخانه های این شهر است.

فعال ترین دوره چاپ سنگی در مشهد
المپیادا پاولونا شچگلوا در کتاب «تاریخ چاپ سنگ در ایران» نوشته است که اطلاعات بسیار کمی در مورد چاپ کتاب در شهرهای ایران وجود دارد، زیرا در مقالاتی که دانشمندان ایرانی نوشته اند، فقط تهران و تبریز و برای سایر شهرها ذکر شده است. جایی که چاپخانه وجود دارد. در صورت وجود سنگ یا حروف فقط ذکر نام کافی است.

نویسنده این کتاب ادامه می دهد: درباره چاپ سنگی در مشهد کمتر از اصفهان و شیراز دانش چاپ سنگی وجود دارد، اما مشهد یکی از شهرهایی است که از اواسط دوره قاجاریه چاپخانه چاپ سنگی در آن راه اندازی شده است، اما تا قبل از در اواخر قرن نوزدهم تنها سه کتاب با چاپ سنگی در مشهد شناخته شده است که دیوان حافظ مورخ 1229 شمسی، رساله دینی به زبان عربی و بخشی به زبان فارسی و شامل مقاله تلخیص العروز الوافیه فی علم است الکافیه (فارسی و عربی) مورخ 1295.

مورخان معتقدند که آغاز قرن بیستم فعال ترین دوره چاپ سنگی در مشهد بوده است. در این مدت «کارخانه آستان قدس رضوی» و «کارخانه مشهدی محمدرضا» در شهرستان فعالیت داشتند و چاپ 30 عنوان کتاب را آغاز کردند که از این تعداد تنها 9 عنوان کتاب شناخته شده است.

از ضرابخانه تا چاپخانه
بر اساس طومار عضدالملک، آستان قدس رضوی در سال 1273 ضرابخانه ای داشت که در آن سکه های یک و دو رنگ ضرب می کرد. به نظر می رسد این ضرابخانه که به ضلع شرقی صحن جدید متصل بوده و در پشت آب انبار قرار داشته، بعدها به چاپخانه سنگی تبدیل شده است.

آن گونه که «عبدالحمید مولوی» در کتاب خود نوشته است، ناصرالدین شاه پس از سفر به اروپا در سال 1290 به فکر متمرکز ساختن دستگاه ضرب کوب افتاد، از این رو در سال 1294 هجری قمری چرخ ضرابخانه و ضرابخانه دولتی را به میرزامین خان امین الملک سپرد. .

پس از مدتی این ضرابخانه تعطیل شد و در سال 1286 هجری قمری در محل آن چاپخانه سنگی تأسیس شد که توسط شخصی به نام «سیدمیرزا آقا» اداره می شد و در آن کتاب ها و زیارت نامه های آستان قدس چاپ می شد. . تحویل می دهد اولین کتاب چاپ شده در این چاپخانه جزوه «فوید الرضویه» یا «صادق الدوله» است. این چاپخانه تا سال 1306 دایر بود، به نظر می رسد بقایای این چاپخانه در سال 1353 که عبدالحمید مولوی در مورد آن تحقیق می کرد، دیگر وجود نداشته است، چنان که در کتاب خود نوشته است: «محل ضرابخانه و چاپخانه نیست. در خارج وجود دارد و جزو دکانداران بازار کلاهداران اوقاف آستان قدس رضوی است.»

چاپخانه آستان قدس اولین چاپخانه مشهد
حرم مطهر در گذشته مرکز همه ماجراهای خوب بود. معمولاً هر اولی که می شد متعلق به آستان قدس بود. اولین چراغ مشهد در روشن حرم و اولین لوله کشی شهر در مسجد گوهرشاد نصب شد. در این شرایط دور از انتظار نبود که اولین چاپخانه فعال مشهد نیز متعلق به این آستان قدس باشد.

در کتاب مطبعه سنگ آستان قدس درباره این ماجرا آمده است: «طبق شواهد موجود، نخستین چاپخانه فعال مشهد در مجاورت حرم مطهر شکل گرفت، اما اطلاعاتی در مورد محل چاپخانه سنگی آستانه وجود داشت. محدود است.»، اما طبق اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، زمان تعطیلی ضرابخانه مشهد و تخمین تغییر کاربری آن مکان و تبدیل آن به چاپخانه سنگی بوده است.

به احتمال زیاد در حدود سال 1291 قمری ضرابخانه آستان قدس رضوی تعطیل شده است. تهیه ابزار چاپ سنگ چندین سال به طول انجامید و در سال 1294 (زمانی که متمن الملک تولیت آستان قدس رضوی را بر عهده داشت) اولین کتاب در این چاپخانه به چاپ رسید. این شخصیت در تأسیس و راه اندازی این چاپخانه تأثیرگذار است و نام او در یادداشت پایانی دومین کتاب چاپ شده در این مکان آمده است. پس از او دیگر فعالان آستان قدس رضوی مانند «میرزا محمد شفیع» ملقب به «معتمد» از آن حمایت کردند تا این صنعت رونق بگیرد.

اسناد باقی مانده از چاپخانه
البته حیف است که با وجود اسناد فراوانی از دوره قاجاریه، اطلاعاتی از این چاپخانه در دست نیست. به جز چند سند، تنها صفحات آغازین کتاب های چاپ شده در این چاپخانه می تواند ما را با کار این چاپخانه آشنا کند. در یکی از این اسناد حدود سال 1303 مبلغ صد تومان از کتابخانه به چاپخانه پرداخت می شود.

در سند دیگری حدود هشت سال بعد در مورد تعمیرات چاپخانه آمده است: «چون زمینهای چاپخانه سر در حیاط جدید در حال تعمیر است، خوب است دستور بدهند چاهی در یک چاه بسازند. مکان عمومی آنجاست، زیرا راهرو شاهی هم نزدیک آنجاست و مرکز شهر است». است.”

در سند دیگری مربوط به چاپخانه به شغلی به نام بسمه چی اشاره شده است. همچنین ظاهراً علاوه بر هزینه تعمیر دیوارهای سقف حرم، نهرخیابان و باغ، فاکتورهای احداث چاپخانه و تعمیرات داخل در سال 1329 قمری نیز در سند دیگری درج شده است. به نقل از روزنامه چمن، در این تاریخ به نظر می رسد سالن جدید و محوطه چاپخانه وضعیت مناسبی نداشته و نیاز به تعمیر داشته است. ظاهراً موقوفه ای نیز برای چاپخانه سنگی آستان قدس بوده است که در سند دیگری در سال 1329 به آن اشاره شده است، اما ماهیت وقف، واقف و افرادی که از وقف استفاده کرده اند در هاله ای از ابهام است.

بی توجهی مسئولان آستان به چاپخانه
راه اندازی چاپخانه در مشهد کار قابل توجهی بود و برخی از متولیان آستانه از آن حمایت کردند، اما این مرکز در طول فعالیت خود نتوانست نگرش مثبتی را به خود جلب کند. «میرزا آقاطهرانی» استاد و چاپخانه در شکایت خود از رئیس محاسبات آستان گفته است که کارکنانش جای چاپخانه را از چاپخانه گرفته و وسایل آن را بیرون انداخته و در آنجا خسارت وارد کرده اند.

طبق آنچه در کتاب چاپخانه سنگ آستان قدس آمده است، در دوره قاجار، نیازهای چاپی آستان قدس رضوی از قبیل آگهی ها، فرم ها، اوراق اداری و چاپی مورد استفاده ادارات به چاپخانه های سربی سپرده می شد. به نظر می رسد تکنیک چاپ این چاپخانه و خروجی های آن مورد توجه متولیان ادارات اداری آستانه قرار نگرفته است.

آنچه در اسناد مشهود است کمک های مالی مورد نیاز برای وجود این چاپخانه در اولویت نبوده و اکثر درخواست های مالی چاپخانه همراه با مساعدت نبوده است. علاوه بر این، افراد ماهری نیز توسط این چاپخانه به کار گرفته نمی شد و به گفته نویسنده «بحرالفائد» در کتاب خود، علی رغم دقت نویسنده و دقت باسمچی، قلم کاران بی سواد نمی توانند آن را بدون تداخل در متن و آسیب رساندن به آن به درستی چاپ کنند. دست خط این نویسنده در ادامه می نویسد: «.. چرا دارالطباء خاص (ثابت و فعال) در آستان مقدس رضوی نیست، حتی اگر این کربلایی میرزا آقا نبود، مشهد اصلاً دارالطباء نداشت.

تعطیلی چاپخانه در سال ۱۳۰۵ ش
با آغاز حکومت رضاشاه و استقبال روزافزون از چاپ سربی، چاپخانه های سنگی رو به افول نهادند و عمر چاپخانه سنگ آستان قدس رضوی پس از چاپ 28 عنوان کتاب با تیراژ بین پانصد تا هفت به پایان رسید. صد جلد

آخرین نقل از موجود از این چاپخانه در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، درخواست نامه وزارت جنگ، اداره لشکر شرق به تاریخ 1305 شمسی در خصوص همکاری این چاپخانه در تهیه ماکت تیراندازی است: «نظر است که چاپ آن با چاپ سربی غیرممکن است و جز سنگ چاپ آستان قدس رضوی در مشهد وجود ندارد، لطفاً سریعاً حکومت کنید و البته هزینه ها بر عهده ارتش است.

حدود یک هفته طول کشید تا محمدولی خان اسدی نایب الطلایی در پاسخ به مدیریت لشکر شرق نوشت: «در آستان قدس چاپخانه ای بود و گاه زیارت نامه ها و ادعیه چاپ می شد و آن چاپخانه دارد. رها شده است اگر مسئول و مرتبط با این موضوع دارند بفرستند…» این پاسخ نشان می دهد که این چاپخانه مدت هاست تعطیل شده است و به گفته کارشناسان سال 1304 باید پایان یابد. از کار چاپخانه سنگ. در مشهد اعلام شد. بر اساس نقشه ترسیم شده توسط بیژن سعادتی، در دوره پهلوی دوم، در این زمان، فرش های حرم مطهر در چاپخانه نگهداری می شد و در مجاورت آن سرویس های بهداشتی ایجاد می شد.