گروه اندیشه:خلیفه اموی خودخواه، مغرور، جاه طلب، باید این جمله معروف را بگوید: من در شگفتم از این ایرانیان، هزار سال حکومت کردند و یک ساعت به ما نیاز نداشتند، و ما صد سال حکومت کردیم و به آنها نیاز نداشتیم. برای لحظه ای…» این بخشی از کتاب استاد عبدالحسین زرین کوب است که به غنای فرهنگ و تمدن ایران پرداخته است.
به نقل از خبرگزاری اخبار آنلایندر سالگرد درگذشت استاد عبدالحسین زرین کوب (24 شهریور 1378)، اندیشمند، مورخ و نویسنده، اشتباه نیست اگر بگوییم وی یکی از محبوب ترین/خواننده ترین نویسندگان غیر رمان ایران معاصر است.
چرا باید کتاب دو قرن سکوت را بخوانید؟
کتاب دو قرن سکوت نوشته عبدالحسین زرین کوب، پژوهشگر برجسته فرهنگ، تاریخ و ادب ایران است. این کتاب درباره وقایع و شرایط تاریخی دو قرن سرزمین پارس (ایران) پس از فتح اعراب در قرن هفتم میلادی است. این کتاب از حمله اعراب تا تشکیل سلسله طاهریان را مورد بررسی قرار داده است. اصلی ترین نکته ای که کتاب برخلاف نامش به آن می پردازد، فریادی است که در بطن جامعه ایرانی، در قالب حرکت ها و اعتراضات گوناگون وجود دارد. به طور غیرمستقیم می توان کتاب را به گونه ای گرفت که می توان دلایل سکوت پژوهشگران و نویسندگان و در برابر اعتراضات اجتماعی را درک کرد؟ سؤال اصلی این است که در کتاب دو قرن سکوت، کدام یک از جنبش‌های اجتماعی یا جنبش‌های مرتبط با سکوت پژوهشگران با موفقیت همراه بوده است؟ نکته این است که به نظر می رسد اکثر جنبش ها با شکست مواجه شده اند، در حالی که متفکران در این دوره توانسته اند نوعی از اسلام ایرانی را به ایران، منطقه و جهان عرضه کنند.
هر چه بود، کتاب دو قرن سکوت، اثری پر از جنجال و حواشی فراوان بود. کتابی که شاید امروز هم نیاز به تحقیق داشته باشد. بی شک مطالعه دو قرن سکوت همان چیزی است که شاید هدف اصلی زرین کوب باشد. یعنی نگاهی دوباره به ایران و وقایع آن از آغاز شکل گیری تا زمان حال. کتاب ما را وادار می کند که خودمان تحقیق کنیم و سعی کنیم حقایق را بشناسیم و ایران اسلامی خود را بهتر بشناسیم. اما درباره کتاب دو قرن سکوت با نظرات و دیدگاه های متفاوتی مواجه هستیم. در اینجا ذکر دو دیدگاه دکتر دینانی و دکتر کاتوزیان مناسب به نظر می رسد:
غلامحسین دینانی وی کتاب «دو قرن سکوت» را کتابی ارزشمند و برجسته دانست و زرین کوب را مورخ واقعی دانست. در پاسخ به این که نگاه زرین کوب در این کتاب چیست؟ وی تصریح کرد: زرین کوب در حالی که تاریخ نگاری دقیق و آگاه است، نگاه او به اسلام و حمله اعراب در «دو قرن سکوت» با شفافیت انجام شد، او قداست اسلام را پذیرفت و به آن پرداخت و اسلام را بهشتی پذیرفت. او به آن اشاره کرد، اما به انتقاد از اعراب برای حمله به ایران ادامه داد.
همایون کاتوزیان همچنین وی ضمن احترام به نویسنده کتاب دو قرن سکومات معتقد است: «دیدگاه مبتنی بر «دوره سکوت» ایرانیان را می‌توان ناشی از تعصب ناسیونالیستی مدرن نسبت به ایران دانست که کاتوزیان آن را متضاد می‌داند. به گفته کاتوزیان، اگرچه درست است که در این دو قرن هیچ حکومت مستقلی در ایران وجود نداشته و تقریباً هیچ مدرکی از ادبیات مکتوب به زبان‌های مختلف فارسی وجود ندارد، اما این زبان‌ها توسط ایرانیان استفاده می‌شده است. عربی را آموختند، اعراب ساکن ایران نیز در حال یادگیری کاتوزی بودند و با بیان اینکه ایرانیان از همان ابتدا در رژیم جدید حضور داشتند، معتقد بودند که ایرانیان نقش بسیار برجسته ای در رشد فرهنگ اسلامی و آن داشتند. بین المللی شدن در همان دو قرن
مرتضی مطهری نقد کتاب دو قرن سکوت آن را در کتاب داشت خدمات متقابل اسلام و ایران در سال 1349 منتشر شده است. این نقد از پس از پیروزی انقلاب تا آغاز کتاب است دو قرن سکوت اضافه شده است. او فهرستی از دانشمندان ایرانی یا ایرانی الاصل را ذکر می کند که در دو قرن اول پس از حمله اعراب ظهور کردند. به علاوه او در کتاب اسلام و مقتضیات زمان (1345) با استناد به این گفته ادوارد براون به نقد کتاب دو قرن سکوت پرداخته است:
«بنابراین به هیچ وجه صحیح نیست که بگوییم دو سه قرن پس از فتح ایران به دست مسلمانان، صفحه ای سفید در فعالیت علمی مردم آن وجود داشته است، بلکه این دوره زمان اختلاط کهن و قدیم بوده است. جدید، دگردیسی قالب ها و دیدگاه های گسترده، اما از منظر سیاسی، درست است که ایران برای مدتی استقلال ملی خود را از دست داد و به امپراتوری بزرگ مسلمان پیوست. در عرصه علم به زودی به برتری دست یافت که در خور ذکاوت و توانایی مردمانش بود، اگر نقش ایرانیان را از آنچه علم عرب نامیده می شود کم کنیم، بهترین قسمت آن از بین رفته است.
زرین‌کوب کتاب‌های زیادی در زمینه‌های مختلف ادبیات فارسی و فرهنگ ایران و تاریخ اسلام و ایران نوشت، اما جالب است بدانید که وقتی دو سال قبل از مرگش از او پرسیدند: کدام یک از آثارت را بیشتر دوست داری؟ پاسخ داد: دو قرن سکوت (در گفتگو با عطا آیتی به نقل از دهباشی، کارنامه زرین، 565).
فریاد و حرکت ایرانیان و سکوت محققان و اندیشمندان
کتاب دو قرن سکوت به بررسی تاریخ دو قرن اول ایران پس از اسلام می پردازد. زرین کب ابتدا نوشته های خود را درباره تاریخ این دو قرن به صورت پاورقی در ماهنامه مهرگان منتشر می کند. اما در سال 1330 این نوشته ها را در قالب کتاب تدوین کرد و دو قرن سکوت وارد بازار کتاب شد. در قسمت اول کتاب درباره اعراب دوره جاهلی صحبت کرده است. وی به بررسی ویژگی های اعراب و احساس آنان نسبت به دربار ایران پرداخته است. به رخ کشیدن شکوه دربار ایران در برابر اعراب مهم ترین ویژگی قسمت های اول کتاب است.
البته دکتر زرین کوب به عنوان یک فیلسوف سیاسی بسیار متفکرانه از ویژگی های دربار ساسانی و علت اصلی فروپاشی پادشاهی ساسانی صحبت کرده است. در کتاب دو قرن سکوت، فروپاشی پادشاهی مقتدر ساسانی با کلیدواژه فساد حکومت توصیف شده است. عامل مهمی که ایران را برای اشغال اعراب آماده کرد. نارضایتی مردم از مالیات های سنگین، فساد گسترده در اشراف و روحانیت، مردم ایران را پذیرای حکومتی جدید و دینی جدید کرده بود. در بخشی از کتاب آمده است:
«نبردی که ایرانیان در این دو قرن با مهاجمان عرب کردند، همه در تاریکی خشم و تعصب نبود، در پرتو علم و حکمت، این نبرد ادامه یافت و بازار مناظرات و بحث های دینی و فلسفی داغ شد. در طول دو قرن اول، بسیاری از ایرانیان از ابتدا با شور و شوق اسلام را پذیرفتند، زیرا دین جدید را از آیین قدیم اجداد خود پذیرفتند و زرتشتی را شرک و کفر در برابر توحید اسلام می دانستند ، در همان زمان که دین اعراب را پذیرفتند، آنها را تحت تأثیر و تأثیر فرهنگ و تحصیلات خود قرار دادند و با تمدن و فرهنگ خود مطابقت دادند… اما گروهی دیگر از ایرانیان نیز از عرب روی گردانیدند. دین و فقط به این دلیل که امری ناآشنا، جدید و ناشناخته بود، آن را نپذیرفتند.
کتاب دو قرن سکوت، مطالعه و تحقیقی درباره وقایع سیاسی و اجتماعی ایران از ورود اعراب به ایران تا تشکیل حکومت طاهریان است. نکته این است که برخلاف نامی که برای کتاب انتخاب شده، این دوران دوران حساس و بسیار پرتنشی با قیام و مقاومت ایرانیان در برابر خلفای اموی و عباسی بوده است. زرین کوب خود بر این باور است که سکوتی که او به دنبال آن است، سکون و سکوت مردم نیست، بلکه سکوت عمدی یا ناخواسته زبان فارسی و سکوت پژوهشگران نسبت به حقایق این دوره از زمان است.
خود زرین کب در این باره می گوید: «چرا نام کتاب را دو قرن سکوت گذاشتم و دو قرن آشوب و هیاهو را نه؟ شمشیر.”
216216
منبع: www.khabaronline.ir
