پرسش شاهین و عباس میرزا: بازتابی از پیچیدگی فرآیند توسعه

در فیلم مغزهای کوچک زنگ زده شاهین با بازی نوید محمدزاده یکی از اعضای باند توزیع کنندگان مواد مخدر در جنوب تهران است. زخمی به اندازه یک قوطی نوشابه روی پیشانی اش دارد و با وسواس سعی می کند آن را با موهایش بپوشاند. نقطه عطف فیلم زمانی است که شاهین متوجه می شود خانواده ای که با آنها بزرگ شده است، خانواده واقعی او نیستند. شاهین با صدای بلند و عصبانی از پدر غیر واقعی خود می پرسد که چرا تابه نوشابه داغ را روی پیشانی بچه های مردم گذاشتی؟

شاهین نماینده نسلی است که از گذشته خود متعجب و عصبی است و از ناپدری خود می پرسد: حالا به چه کسی خدمت کنم؟
شاید این سؤال از شاهین ادامه همان سؤال عباس میرزا، شاهزاده قاجاریه، در سطح جامعه باشد که 200 سال پیش در دیدار با مسیو ژوبرت، فرستاده ناپلئون به ایران، مطرح شد:
“نمی دانم این چه قدرتی است که شما اروپایی ها را بر ما مسلط کرده است؟ با یک غریبه صحبت کنید، چه کنم که ایرانی ها را آگاه کنم؟”

تجزیه و تحلیل استراتژیک و تجویز

سوال شاهین در واقع بیان تند و عصبی همان سوال دیرینه درباره علت توسعه نیافتگی است. او در سوال خود به دنبال یافتن مقصر است تا به حساب خود برسد. اما واقعیت این است که پاسخ به این سوال فراتر از یافتن یک فرد یا گروه است.

ساختارهای در هم تنیده اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که در طول زمان شکل گرفته اند، همراه با شرایط جغرافیایی، از عوامل اصلی این وضعیت هستند. نظام سیاسی-اقتصادی، نهادهای اجتماعی، نظام آموزشی، نظام آموزش عالی و نظام رفاهی می توانند مرتبط ترین نظام ها برای این موضوع باشند.

البته پاسخ به این سوال دغدغه قدیمی و بی پایان محققان توسعه بوده است. اولین تلاش ها برای پاسخ به این سوال درباره ایران توسط دکتر صادق زیباکلام در سال ۱۳۷۳ با کتاب «چگونه شدیم» آغاز شد. در سطح جهانی، آثار عجم اوغلو و رابینسون به ویژه کتاب «راهروی باریک آزادی» در مرز دانش توسعه قرار دارد. با این حال، بحث توسعه همچنان باز است و حتی تئوری های پیشرفته نمی توانند همه جوانب مانند رشد اقتصادی چین را توضیح دهند و شاید به همین دلیل گروهی 30 سال است که فروپاشی اقتصاد چین را پیش بینی می کنند.

بنابراین، درک پیچیدگی توسعه و پیشرفت اولین قدم است. مسائل پیچیده نیاز به تحلیل چند وجهی دارد و نمی توان با پاسخ های ساده و خطی به آنها پرداخت. به جای جست و جوی مقصر، بهتر است بر اصلاح ساختارها و بهبود فرآیندها تمرکز کنیم. مطالعه عمیق نظریه های توسعه، پذیرش تغییرات تدریجی و پایدار و تلاش برای ارتقای مهارت های فردی و جمعی می تواند گام های موثری در این راستا باشد. توسعه فرآیندی طولانی و دشوار است که نیازمند صبر، دانش و تلاش جمعی است و نباید آن را با راه حل های سریع و آسان اشتباه گرفت.

216216